Lăng họ Ngọ

LĂNG HỌ NGỌ - KIẾN TRÚC BẰNG SA THẠCH LỚN NHẤT BẮC BỘ

Đá vỡ ra thành cát, cát kết lại thành đá, đó là sa thạch; đá cát kết dân gian thường gọi là đá muối vì nó bở, dễ lở vụn. Nhưng cũng có nhiều loại sa thạch khá mịn, minh chứng là các hiện vật thời Lý còn đến nay được làm bằng loại đá này vẫn rất đẹp. Do tính chất của đá, mà điêu khắc trên sa thạch chỉ chú trọng hình khối chứ khó tạc chi tiết tỷ mỉ, đây là loại đá phổ biến được sử dụng trong văn hoá Cham Pa.
Trong văn hoá Đại Việt, có lẽ thời Lý là sử dụng đá sa thạch nhiều nhất, cũng bởi vùng Kinh Bắc có mỏ cát kết lớn. Thời Lê Trung Hưng, Mãn quận công Lê Trung Nghĩa từng làm quan trấn thủ Kinh Bắc, lại từng đi đánh chúa Nguyễn đã tiến sâu vào đất Đàng Trong. Bởi thế hiện nay còn hai tấm bia liên quan đến ông một tại Ninh Bình, một tại Bắc Ninh có phong cách chế tác kiểu Nam Hà làm bằng đá sa thạch.
Sẵn nguồn đá sa thạch tại núi La, huyện Hiệp Hoà, nay thuộc Bắc Ninh, nên khu mộ của dòng họ Ngọ - Linh Quang từ, làng Thái Thọ được xây dựng chủ yếu bằng loại đá này. Lăng Họ Ngọ dựng năm Chính Hoà thứ 18 (1697), trùng tu năm 1714, là nơi an táng Phương quận công Ngọ Công Quế và phía sau là nhà thờ Quận công cùng tiên tổ họ Ngọ. Từ chất liệu đá khác biệt, đến kỹ thuật tạo tác cũng khác biệt, lăng đá Họ Ngọ là một di tích thời Lê bằng sa thạch lớn nhất miền Bắc. Các bức tượng, hoa văn, hình khối không giống bất kỳ lăng mộ đá nào thời Lê - Nguyễn.
Sinh thời Phương quận công Ngọ Công Quế là bậc văn võ toàn tài, tính tình hoà nhã khoan dung; với việc nước thì tận tâm phụng sự, với quê hương lại hết sức quan tâm. Làm quan chúa quý vua yêu, về làng dân thương họ nhớ. Ông lại đem bổng lộc vua ban mang về quê tu bổ, xây dựng những công trình công cộng, làm đình chùa, xây cầu cống. Dân cả tổng hết lòng sùng kính và cùng tôn ông làm hậu thần thờ phối hưởng với Thành hoàng. Vua Lê ban sắc báu, chúa Trịnh cấp lệnh chỉ phong cho ông là: Linh ứng cương nghị Minh đạt đức hậu chính thần.