Thành Hoàng Đế (An Nhơn, Bình Định) nằm trên nền cũ của kinh đô Đồ Bàn của Chăm Pa xưa, cách thành phố Quy Nhơn khoảng 20km theo hướng Tây Bắc. Còn chùa Thập Tháp cách thành Hoàng Đế nằm ở phía Bắc thành Hoàng Đế, cách thành phố Quy Nhơn 27km. Dù chỉ còn là những rêu phong hoang tàn, cảm giác chẳng có gì để xem với một người ưa cảnh đẹp, nhưng đây là 2 địa danh khó bỏ qua khi đến thăm "đất võ" và tìm hiểu về những thăng trầm của mảnh đất này. Đến thành Hoàng Đế, chùa ThậpTháp, tìm hiểu về lịch sử của nó sẽ phần nào hình dung những biến động binh đao, đổi thay chính sự suốt mấy trăm năm trên đất Bình Định.

Tham quan hết 2 di tích lòng chợt hỏi: Có gì sau những hoang tàn di sản này? Và lại tự trả lời: Máu, nước mắt và những tiếng thở dài của lịch sử...
 

Thành Hoàng Đế do Nguyễn Nhạc xây dựng gồm có 3 lớp: vòng ngoài là thành ngoại có chu vi khoảng 7km, tiếp đó là vòng trong gọi là thành nội có chu vi khoảng 1,6km và trong cùng là "tử cấm thành" có chu vi khoảng 700m.
 

Sau khi chiếm được thành Hoàng Đế, 12 năm sau do việc chuyển thủ phủ về thành Bình Định, vua Gia Long đã cho phá phần lớn, lấy vật liệu về xây dựng tại thành mới.

Ngày nay chỉ còn lại một số di tích của "tử cấm thành".

Cổng chính thành Hoàng Đế. Cảm giác thất vọng khi đứng trước cổng thành, đơn giản và vụng về. Những hoạ tiết trang trí bằng mảnh gốm vỡ. Cổng được rào bằng lưới sắt B40 rất khập khiễng.

Chính diện thành Hoàng Đế.

Năm 1793, vua Cảnh Thịnh tiến chiếm thành Hoàng Đế. Năm 1801 thành Hoàng Đế đã thuộc về Nguyễn Ánh do tướng Võ Tánh đóng quân sau khi chiếm được thành từ quân Tây Sơn. Bức ảnh này chụp mộ của tướng Võ Tánh nằm trong Thành Hoàng Đế.

Di sản hoang tàn, chỉ có thiên nhiên là vạn đại, vẫn xanh tốt giữa trời.

Hồ bán nguyệt mới được khai quật nằm ngoài lớp tường thành trong cùng, tương truyền là nơi để các cung phi hoàng hậu tắm.

Chú sư tử đá còn lại từ triều đại Chăm pa vẫn nhe răng cười với thế gian.

Các triều đại chồng lên nhau, xây - phá để rồi ngày nay kinh đô Đồ Bàn bị vùi sâu dưới những hoang tàn của thành Hoàng Đế. Qua hơn 300 năm bỏ hoang đến thời điểm Nguyễn Nhạc lên ngôi và chọn nơi đây để xây thành Hoàng Đế, và sau này vua Gia Long cho phá để dời đô về thành Bình Định, dấu tích của kinh đô Đồ Bàn còn lại đến ngày nay chỉ còn lại đôi sư tử đá vẫn nằm trơ gan cùng tuế nguyệt.

Trước cổng thành Hoàng Đế, cách hai trăm mét có một cặp voi đá đứng trấn giữ. Chưa kịp tìm hiểu xem nó có từ thời nào.

Một con quay đầu về hướng Đông, một con quay đầu về hướng Tây. Một voi Vương, một voi Hậu.

Nhà văn Nguyễn Đình Tú chụp ảnh bên voi Vương.
 

Và cả đoàn chụp ảnh bên voi Hậu. Ngay bên cạnh là một trường học.

Đứng từ thành Hoàng Đế cũng như trên đường sang chùa Thập Tháp đều thấy thấp thoáng bóng dáng những tháp Chăm.

Dáng tháp tạc vào dáng núi.

Chùa Thập Tháp Di Đà vẫn được cho là pho sử sống đánh dấu sự phát triển của Phật giáo Đàng Trong. Là chùa cổ nhất ở miền Trung.

Tại đây có 10 ngọn tháp từ thời Chăm Pa, chính vì thế ngôi chùa được gọi là chùa Thập Tháp.

Sân trong của chùa có một cây bằng lăng nở hoa rất đẹp.

Bằng lăng làm dịu mắt khách vãn cảnh thăm chùa.

Hoa đẹp mà chẳng có mẫu nữ nào, đành... xài tạm mẫu nam.

Bằng lăng buông cánh bên mái rêu phong.

Hoa lá trong chùa tốt tươi và viên mãn. Càng nắng gió hoa càng khoe sắc thắm.

Một điều khá bất ngờ là ở đây cũng có cả hoa ban của vùng Tây Bắc. Tại đây nó mang một cái tên khác, và người dân bản địa cũng không hề biết rằng, đó chính là hoa ban.

Những đọt liễu non tơ đu đưa trong gió.

Khung cảnh tĩnh tại và nên thơ ở đây như đối nghịch với những khắc nghiệt điêu tàn trong lịch sử nơi này. Chùa Thập Tháp từng là nơi đóng quân của lính Tây Sơn. Khi triều đại này sụp đổ cũng là lúc cảnh máu chảy đầu rơi khốc liệt diễn ra.

Đây là "hòn đá chém", nó được đưa từ thành Hoàng Đế về chùa Thập Tháp. Không biết có bao nhiêu cái đầu đã lìa khỏi cổ trên phiến đá này.
 

Nhà sư Mật Hạnh kể: Tương truyền, khi Nguyễn Ánh đánh chiếm thành Hoàng Đế, liền sau đó đã mở cuộc trả thù tàn khốc, nơi máu đổ đầu rơi nhiều nhất chính là thành Hoàng Đế, chốn kinh đô xưa của nhà Tây Sơn. Lúc ấy, Nguyễn Ánh chiêu dụ những người trong hoàng tộc nhà Tây Sơn ra đầu thú với lời hứa hẹn sẽ không trả thù, ai bị trọng tội thì hình phạt cao nhất là đày vào miền Nam khai khẩn đất mới, ai có tài sẽ được trọng dụng. Để tránh phải sống chui lủi “ngoài vòng pháp luật”, rất đông người có quan hệ dòng tộc với nhà Tây Sơn ra trình diện. Nhưng Nguyễn Ánh trở mặt làm trái, mang ra chém đầu bất kể già trẻ lớn bé rồi chôn tập thể. Những đao phủ của Nguyễn Ánh dùng một tảng đá đặt ngay cổng thành Hoàng Đế, kê đầu nạn nhân lên đó mà chém. Hàng trăm đầu người lăn lóc trên hòn đá này, máu tràn ra hết lớp này đến lớp khác, đao phủ không màng đến việc lau chùi. Nỗi oan khuất, đau đớn của hàng trăm người như lặn vào tảng đá kia khiến sau đó khi đã xong nhiệm vụ hành hình, dù bao nhiêu quân lính cũng không thể nhích hòn đá ấy rời khỏi vị trí. Hằng đêm, người ta nghe trong tảng đá vẳng ra tiếng than khóc ai oán.

Đêm đêm, một chiếc đầu lâu lăn ra từ hòn đá kia, rồi lăn lông lốc đến đập vào cửa nhà từng vị quan triều Nguyễn trong kinh thành, từ đầu lâu phát ra lời đòi mạng thống thiết. Không chỉ những quan lại triều Nguyễn mà người dân sống quanh thành (nay thuộc xã Nhơn Hậu, An Nhơn) cũng sống không yên. Quan lại triều Nguyễn sợ hãi, lập đàn cầu siêu giải oan nhưng đâu lại vào đấy. Một ngày nọ, vị cao tăng trụ trì chùa Thập Tháp đến thành xin được lập đàn cầu siêu để giải nỗi oan khuất tày trời, lấy lại sự yên bình cho người dân trong vùng. Mừng như bắt được vàng, quan quân triều Nguyễn đón tiếp vị sư rất long trọng. Sau 3 ngày đêm kinh kệ, sau đó vị sư xin được mang hòn đá kia về chùa Thập Tháp, kỳ lạ thay, lúc này chỉ cần 4 người khiêng nhưng hòn đá được chuyển đi nhẹ tênh. 

Và bây giờ, hòn đá chém nằm tại đây như một nốt trầm của lịch sử.

Hãy đến và kê đầu lên hòn đá này như Rồng Xanh để một phút tưởng nhớ những người trong dòng tộc Tây Sơn bị oan gia.