Chùa Kiến Sơ (Phù Đổng)

Chùa Kiến Sơ và đền Phù Đổng nhìn từ vệ tinh

Lược sử

Kiến Sơ là một ngôi chùa cổ, theo truyền thuyết thì trong chùa có một tấm đá in dấu vết bàn chân mà mẹ Thánh Gióng đã ướm chân vào đó và rồi sinh ra Thánh, hiện nay tấm đá đã thất lạc. Chưa ai biết chính xác chùa được dựng từ khi nào. Chỉ biết rằng năm 820, thiền sư Vô Ngôn Thông từ Trung Quốc sang nước ta, sau được sư Cảm Thành trụ trì tại chùa làng Phù Đổng tôn làm thầy, từ đó mở ra dòng thiền Vô Ngôn Thông.

Từ sau cổng tam quan chùa Kiến Sơ có thể nhìn rõ thuỷ đình đền Gióng. Photo ©NCCong 2013

Vua Lý Công Uẩn khi còn đi tu thường lui tới chùa Kiến Sơ học kinh. Tương truyền tại chùa này ông đã được Thánh Gióng báo mộng qua bài thơ sấm ngữ:

Nhất bát công đức thủy
Tùy duyên hóa thế gian
Quang Quang trùng ảnh chiếu
Một ảnh nhật đăng sơn

Tượng Vô Ngôn Thông

Bài thơ dự báo nhà Lý truyền được 8 đời, và sẽ kết thúc vào thời một vị vua có chữ Nhật ở trên chữ Sơn (ứng với vua Lý Huệ Tông, tên là Sảm).

Sau này lên làm vua, Lý Thái Tổ đã dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long, cho trùng tu chùa Kiến Sơ và đền Phù Đổng. Vua cũng nhiều lần đến thăm chùa và mời thiền sư Đa Bảo (đời thứ 5 dòng thiền Vô Ngôn Thông) về Thăng Long bàn luận.

Khi dòng thiền Vô Ngôn Thông suy thoái, chùa Kiến Sơ trở thành nơi thờ cả Tam giáo (Phật, Lão, Khổng).

Kiến trúc

Quần thể chùa Kiến Sơ ngày nay khá bề thế, lại mới có thêm một tam quan phụ mở về hướng tây-nam và một cửa nhỏ hơn xây chồng diêm 2 tầng ngăn giữa chùa chính và chùa trong. Cổng tam quan cũ rộng 5 gian chồng diêm 2 tầng, dóng ngang hàng với cổng đền Phù Đổng. Chùa chính xây theo kiểu nội công ngoại quốc như nhiều ngôi chùa cổ thường thấy ở Bắc Bộ, nhìn chung mang nhiều phong cách kiến trúc Phật giáo thời Nguyễn.

Hồ sen và ngõ vào chùa Kiến Sơ sau cổng tam quan. Photo ©NCCong 2013

Bước qua cổng tam quan du khách sẽ thấy một hồ sen lớn có tường hoa bao quanh, dọc hồ là hai ngõ dài dẫn vào sân chùa chính. Bên trái sân bày một chiếc khánh và giá treo hoàn toàn bằng đá, cổ ghi niên đại gần 400 năm. Bên phải sân có một tấm bia lớn phủ rêu xanh, mưa gió đã làm mòn hết chữ. Giữa sân còn dựng một cây bia cột vuông. Toà tiền đường rộng 5 gian 2 chái, phía sau là hậu cung và hành lang hai bên sân giữa vây quanh gác chuông rồi đến khu nhà hậu.

Di sản điêu khắc

Khánh đá cổ cạnh ngõ vào chùa Kiến Sơ. Photo ©NCCong 2013

Trong chùa có một hệ thống tượng khá phong phú, bao gồm các tượng Phật, tượng Thiền sư Vô Ngôn Thông để ria mép, tượng Lý Công Uẩn và mẹ của ông, tượng Ngọc Hân công chúa v.v.. Cũng có cả tượng Khổng Tử, Lão Tử, minh chứng cho một thời đề cao thuyết “tam giáo đồng nguyên” sau khi dòng thiền Vô Ngôn Thông suy thoái.

Bia trụ vuông và tiền đường chùa Kiến Sơ. Photo ©NCCong 2013

Ban thờ Phật được xây áp vào vách ở hậu cung tòa điện chính, hai bên bày các tượng Thập điện Diêm vương. Chính giữa và trên cao nhất bày bộ tượng Tam Thế Phật, có niên đại thế kỷ XVII. Ba pho tượng thể hiện các đại kiếp của Như Lai (quá khứ, hiện tại, vị lai) được tạo tác khá giống nhau, tóc xoắn ốc, mặt tròn đầy phúc hậu ngồi trong tư thế tham thiền trên tòa sen. Bộ tượng này được làm từ chất liệu đất thó, sơn son thếp vàng.

Gác chuông phía sau thượng điện chùa Kiến Sơ. Photo ©NCCong 2013

Như thường lệ, nội điện tôn trí bảy hàng tượng. Sáu lớp tiếp dưới bộ Tam Thế theo thứ tự bao gồm: hàng 1 là tượng A Di Đà, hàng 2 bày năm pho tượng (Di Lặc ở giữa), hàng thứ 3 là tượng Quan Âm Nam Hải, hàng thứ 4 đặt tượng Thích Ca niêm hoa, kế đến hàng thứ 5 bày tượng Ngọc Hoàng, hàng dưới cùng là tòa Cửu Long với tượng Thích Ca sơ sinh.

Tượng các Diêm vương trầm mặc vì ngược ánh sáng từ cửa sổ hậu cung đặt thấp. Photo © NCCong 2013

Có lẽ tòa Cửu Long thứ hai (còn gọi là động Liên Hoàn) ở phía sau thượng điện mới gây được ấn tượng bất ngờ đối với du khách thăm chùa Kiến Sơ; khác với thông lệ, ở đây không thấy tượng Thích Ca sơ sinh. Toàn bộ toà động được tạo bằng đất thó từ hơn 200 năm trước và dài 8m, cao 3m, dày 2m. Đây là tác phẩm nghệ thuật phù điêu cổ xưa có kích thước lớn nhất Việt Nam.

Tượng Bồ Đề Đạt Ma cầm giày (tòa Cửu Long, chùa Kiến Sơ). Photo ©NCCong 2013

Toà Cửu Long này chia thành 5 bức liên hoàn như bình phong. Phần trung tâm gồm 3 bức chính diện, thể hiện các vòm mây với rồng xoắn bao quanh, ngự trên mây có rất nhiều tượng nhỏ của chư Phật, Bồ Tát, La Hán và các thần tướng nhà trời. Đặc biệt có tượng Tổ sư Bồ Đề Đạt Ma tay cầm một chiếc hài; bên trái là tượng trinh nữ Maza, bên phải là Quán Thế Âm ngự trên đầu rồng.

Tượng Quán Thế Âm Nam hải (tòa Cửu Long, chùa Kiến Sơ). Photo ©NCCong 2013

Hai cánh bên hông phần trung tâm của tòa Cửu Long là hai bức phù điêu thể hiện những chủ đề khác. Bức thứ nhất tái hiện huyền tích tôn giả Mục Kiền Liên chứng kiến mẹ ngài bị hành hạ dưới địa ngục vì những tội ác trước kia. Bức thứ hai diễn tả thầy trò Đường Tăng vất vả leo núi vượt sông sang Tây Trúc thỉnh kinh.

Dấu ấn triều Lý

Tương truyền vào thời Tiền Lê, có câu sấm nói rằng một người họ Lý dưới chân có chữ Vương sau này sẽ thay thế họ Lê, vua Lê Hoàn ra lệnh truy tìm người đó để giết đi. Bởi chân Lý Công Uẩn có chữ Vương, nên ông tìm về chùa Kiến Sơn lẩn trốn. Lúc bấy giờ, truyền thừa dòng Vô Ngôn Thông là thiền sư Đa Bảo đã giấu Công Uẩn trong một cái hang bí mật dưới điện Phật. Lấy lý do người tu hành theo thiền phái này phải câm lặng (vô ngôn) nên quan quân đến hỏi câu gì Đa Bảo cũng không nói. Một đêm Công Uẩn ngủ trong hầm, mơ thấy một người xưng là Thánh Gióng, thành hoàng làng Phù Đổng nói cho biết rằng sau này sẽ thành đại sự và đọc 4 câu thơ đã chép ở đoạn đầu.

Tấm bia cổ phủ rêu xanh bên ngõ vào chùa Kiến Sơ. Photo ©NCCong 2013

Trong chùa hiện còn tượng Lý Thái Tổ, vua ngồi trên ghế, mặc áo long bào, đầu đội mũ miện, chân đi hài, hai tay nâng ngọc khuê ngang ngực, biểu tượng cho quyền lực.

Chùa Kiến Sơ là một danh lam thắng tích gắn liền với lịch sử hình thành triều đại nhà Lý. Chùa được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia vào năm 1975.

Đông Tỉnh