Làng gốm Bình Đức

Trong quá trình phát triển, tuy có nhiều biến động lịch sử đã diễn ra nhưng nghề gốm Bình Đức vì gắn liền với cuộc sống con người và các lễ nghi của người Chăm nên vẫn được bảo tồn đến ngày nay. Năm 1946-1947, thực dân Pháp đã cách ly quần chúng nhân dân ra khỏi vùng kháng chiến, đã dồn dân Bình Đức từ bên kia sông Cà Ty về sống tập trung ở làng Hựu An (nay là Phan Hiệp – Bắc Bình), bên này sông gần quốc lộ 1A, tạo ra nhiều trở ngại khó khăn trong cuộc sống vì bà con phải lội qua sông lúc nắng mưa để canh tác ruộng đồng. Mặt khác, đa số dân rất ngại đến mỏ đất sét ở làng Ninh Hà (tức Hải Ninh ngày nay) gần rừng núi để khai thác làm gốm, vì sợ địch tình nghi, gây khó dễ. Từ đó, đời sống người dân Bình Đức càng lao đao khốn khổ. Đến năm 1954-1955, vùng đất gốm Ninh Hà lại bị đế quốc Mỹ buộc bà con Nùng – Hoa di cư từ Bắc vào ở đó. Nghề gốm lúc đó xem như đứng chựng, suy tàn dần. Người dân Bình Đức chỉ còn trông cậy vào nông nghiệp, dù phải đối đầu với nhiều khó khăn chồng chất. Cho đến năm 1958-1959 do cuộc sống thôi thúc, bà con Bình Đức phải lặn lội đi tìm đất sét ở nơi khác và tìm được mỏ đất mới ở gần thôn Bình Quang thuộc thị trấn Chợ Lầu ngày nay. Bà con rất vui mừng vì sẽ có công ăn việc làm, đồng thời phục hồi lại nghề truyền thống mà tổ tiên, ông bà đã tạo ra. Nhưng sản phẩm được làm ra cũng chỉ tiêu thụ trong địa phương huyện nhà do nhiều khó khăn về chuyển tải đường xa, điều kiện vốn, nhất là tình hình chiến sự...

Cho đến ngày Miền nam được giải phóng hoàn toàn thì nghề gốm mới bắt đầu phát triển lại. Đa số nghệ nhân chủ yếu là phụ nữ lại có công ăn việc làm, chế tác ra nhiều sản phẩm đủ loại từ vật dụng đun nấu, đến đồ đựng, hầu hết đều được mang bán trên thị trường từ đồng quê, miền núi đến vùng biển trong tỉnh. Ngoài việc đáp ứng nhu cầu trên, người Chăm Bình Đức còn sản xuất thường xuyên một số sản phẩm đặc trưng cho các lễ nghi cho các vùng Chăm như lu để đựng gạo, chum để đựng nước khi vào nhà mới, nồi 3 cái phải mới để nấu ăn cho người chết tại rạp tang lễ Balamôn. Một chiếc ấm mới để nấu nước cúng ông bà. Đối với bà con khi sinh đẻ phải có trả, khương mới chuẩn bị sẵn...

Trong những năm gần đây, tuy được sự quan tâm của huyện Bắc Bình về quy hoạch vùng lấy củi đốt hay mỏ đất sét và vốn vay ngân hàng nhưng do tác động của cơ chế thị trường nhất là sự phát triển ngành nghề công nghệ, nhiều sản phẩm nấu nướng, đồ đựng bằng kim loại bán nhiều trên thị trường. Việc tiêu thụ gốm Chăm bị ảnh hưởng, hạn chế. Do đó, nhiều hộ chỉ tập trung sản xuất một số sản phẩm dễ tiêu thụ, ít nhọc công, tốn tiền như hỏa lò, trả, gàn và khuôn bánh xèo, bánh căn. Trong năm qua một số sản phẩm mỹ nghệ như chén, lọ cắm hoa, bình rượu, đèn ngủ, tượng thần với nhiều kích cỡ khác nhau được một vài nhân vật như Nhất Chi Lan đến đặt mua về triển lãm ở tỉnh và thành phố. Nhưng những mặt hàng trên cũng chỉ được chế tác nhất thời. Đặc biệt, từ đầu năm 2005, có nhiều đại lý trong tỉnh và thành phố đến đặt mua nhiều sản phẩm mới với số lượng cao như trả nấu lẩu, kho tộ và khung nung vàng. Theo bà Đơn Thị Hiệu, đại lý làng gốm Bình Đức cho biết: từ năm 2005 đến nay, cứ 2, 3 tháng bà bán được 5.000-6.000 chiếc trả nấu lẩu cho các đại lý kinh doanh ở Tuy Phong, với giá từ 5.000 đến 10.000 đồng/chiếc tùy lớn nhỏ và cứ 3 tháng 1 lần bà bán 10.000-15.000 / chiếc khung nung vàng cho các đại lý ở Đồng Nai và Sài Gòn với giá 500 đồng/chiếc. Nhờ đó nhiều mặt hàng gốm được tăng thêm, thu hút thêm nhiều công ăn việc làm cho nghệ nhân Bình Đức. Được hỏi do đâu mà “trả gốm lẩu và khung nung vàng” được nhiều nơi đặc biệt quan tâm đến mua, bà Hiệu nói rằng: “Lẩu nấu bằng trả gốm của Bình Đức thì ngon thơm hơn, độc đáo hơn, nhiều người thích ăn hơn lẩu nấu bằng xoong nhôm” về khung nung vàng thì ở Đồng Nai cũng có khung bằng gốm nhưng khi đổ vàng vào khung thường bị bể, ở làng Bầu Trúc (Ninh Thuận) bà Nguyễn Thị Đứng, đại lý người Chăm nói là do vàng dính quá cứng vào khung. Ở Chợ Lầu có chủ tiệm vàng cho rằng có lẽ do ảnh hưởng thạch cao... chính vì lẽ đó mà bà Đứng ở Bầu Trúc đã có lần vào Bắc Bình mua đất sét về làm trả lẩu và khung nung vàng cho các đại lý các tỉnh miệt ngoài (từ Nha Trang ra).

Như vậy, yếu tố quyết định hiệu quả của sản phẩm trên của 3 nơi Đồng Nai, Bình Đức, Bầu Trúc phải chăng là do chất đất hay do yếu tố nào khác? Bí quyết trên còn phải đợi thời gian cho các nhà chuyên môn, nhà địa chất học nghiên cứu xác định. Riêng làng nghề Bình Đức của Bắc Bình ngoài những sản phẩm truyền thống, ngày nay còn có trả nấu lẩu, kho tộ và khung nung vàng đang được các quán ăn, các tiệm nấu vàng ở các tỉnh, thành phố rất quan tâm và tin tưởng. Đó là tín hiệu đáng mừng cho tương lai làng gốm Bình Đức.

Để phát huy mở rộng thông tin về giá trị của các sản phẩm trên nói riêng và sản phẩm truyền thống nói chung, theo tôi cần xây dựng sớm hơn dự kiến làng nghề ở địa phương, nhằm triển lãm và giới thiệu trực tiếp với du khách khi họ cần tìm hiểu các sản phẩm gốm Bình Đức. Và các nhà nghiên cứu, nhà mỹ nghệ hướng dẫn phác họa mẫu mã mới cho khuôn trả lẩu với sắc màu tươi đẹp quanh khuôn trả, sao cho đẹp mắt hơn, văn minh hơn, trả gốm lẩu hiện nay để khách dùng lẩu được thích thú khi nhìn vào sản phẩm trên bàn ăn nhất là ở các quán ăn sang trọng. Đối với ngành du lịch tỉnh và huyện, đó cũng là hình thức đa dạng và hóa phong phú hóa nội dung du lịch – văn hóa là góp phần tăng thu nhập, xóa đói giảm nghèo cho nhân dân làng gốm Bình Đức - Bắc Bình.

Vietbao (Theo: Làng Nghề Việt)