Khi đọc những tài liệu về một dòng sông, chúng ta thường bắt gặp hai từ: tả ngạn và hữu ngạn. Tả là bên trái, đối lập với bên phải. Còn trên một dòng sông, tả ngạn là bờ sông bên phía tay trái, ngược lại với bên phải-hữu ngạn của con sông. Góc nhìn và cách gọi này theo hướng dòng nước chảy từ trên nguồn xuống. Phải chăng bắt đầu từ một quan niệm có tính chất luân lý: Tất cả đều bắt đầu từ nguồn cội!? Theo ranh giới địa lý hiện nay thì hầu như toàn bộ huyện Trần Đề nằm ở tả ngạn sông Mỹ Thanh.

Bản đồ nông nghiệp Sóc Trăng năm 1891 - ảnh Cao Long.

Sách Dư địa chí Sóc Trăng năm 1904, trong phần Sông Rạch tự nhiên có đoạn viết: “Miền hạ lưu sông Mỹ Thanh có hai con rạch khá quan trọng chảy vào, đó là rạch Tầm Vu thông sang Ba Xuyên ở phía trên và rạch Tổng Cán chảy từ nam lên bắc trên độ dài 15km. Còn có rạch Gòi và rạch Cô Ảo? chảy vào khoảng giữa cửa sông Mỹ Thanh”.

Tấm bản đồ cũ và... ông Tà Mơn

Chuyến phiêu du khám phá vùng đất tả ngạn Mỹ Thanh của chúng tôi bắt đầu từ con rạch Tổng Cán. Dựa trên tấm bản đồ được vẽ vào năm 1891 thì đây là một con rạch khá lớn. Địa danh ghi trên tấm bản đồ này ghi theo phiên âm là Tong cane cùng một điểm tròn đánh dấu vị trí của khu dân cư... Dùng bản đồ cũ có cái lợi là chúng tôi có thể dễ dàng so sánh và cảm nhận được sự thay đổi của những vùng đất mà chúng ta đặt chân đến.

Điều thú vị đầu tiên mà chúng tôi nhận thấy ở đây là ở tấm bảng tên chiếc cầu bắc qua đầu con rạch đề tên là cầu Trà Mơn? Trong khi với người địa phương thì lại gọi là rạch Tà Mơn. Còn ở Dư địa chí Sóc Trăng năm 1904 và trên cả bản đồ in cùng năm lại không hề ghi nhận những địa danh này? Lời giải đáp đã có ngay từ vị thượng toạ trụ trì ngôi chùa Sê rây Ta Mơn cổ kính nằm ngay đầu con rạch. Thượng toạ Trần Văn Tha (th.s Phật học) bắt đầu bằng câu chuyện cổ tích về 3 anh em đã có công khai phá vùng đất này. Người anh lớn có tên là Pích, người em có tên là Nôn và người em út có tên là Mơn. Mỗi người bỏ công sức khai phá một vùng đất hoang, tạo lập nên 3 vùng đất mà những địa danh vẫn còn gắn liền với tên của họ cho đến tận ngày nay.

Liêu Tú ngày mùa (chụp năm 2011) - ảnh Cao Long.

- Trong 3 anh em thì ông Mơn không có con cái nên sau khi mất, ông đã hiến toàn bộ đất đai của ông cho bổn sóc để dựng nên ngôi chùa này. Chính để nhớ công ơn của người đã khai phá đất nên bà con Khmer ở đây dùng tên ông để gọi tên ngôi chùa. Vì ngôi chùa nằm ngay trên con rạch nên dân gian vẫn dùng luôn tên này để gọi con rạch. Ngày trước thực ra vùng đất này rất thấp, nhiều lung bàu...

Như vậy, có thể tạm khẳng định rằng: con rạch mà người dân nơi đây vẫn quen gọi là rạch Tà Mơn có tên chữ trên bản đồ hành chính là rạch Tổng Cán!? Ngày trước, con rạch như một ranh giới tự nhiên phân chia rõ rệt hai vùng đất: một bên là phèn mặn nặng cùng với những cánh rừng thấp ngập nước - một bên là những vùng đất thuộc.

... đến “Thần nông lắt” ở Liêu Tú

Ngắm những cánh đồng lúa dọc theo hai bờ con rạch Tổng Cán đang lên xanh, hẳn ít ai biết rằng cũng chỉ mới gần đây thôi-vào những năm 80 của thế kỷ trước, chuyện làm ra hạt lúa của nhà nông nơi đây không phải là dễ. Đồng Tổng Cán, giồng Chac ngày xưa vốn là đồng cầm trâu, nhiễm phèn, mặn nặng... vốn chỉ có cỏ Năn là chủ yếu, cánh đồng chỉ làm được 1 vụ lúa mùa nhờ nước trời là chính. Qua quá trình tìm tòi của mình, vị thượng toạ trụ trì chùa Sê rây Ta Mơn cũng cung cấp cho chúng tôi một thông tin khá thú vị về một kinh nghiệm sản xuất của cư dân nơi đây khi xưa là: “Muốn xuống giống, bắt đầu một vụ lúa chính thức thì bà con mình luôn để ý xem lá cây Giá đã xuống màu đỏ rực chưa. Nếu là cây Giá xuống màu đồng loạt thì có thể yên tâm xuống giống vì lúc này mùa mưa đã chính thức bắt đầu, ít phải lo lắng vì hạn bà chằng”.

Làm lúa ngày xưa cực khổ là vậy, nhưng vì đồng rộng mênh mông, lúa làm khi ấy “lấy diện tích để bù năng suất” nên nhà nào cũng không phải lo lắng nhiều chuyện thiếu lúa, thiếu gạo... Còn thức ăn thì cá, tép dưới sông lúc nào cũng sẵn nên khỏi phải lo.

Ông Đinh Thiên Cần - Nguyên Bí thư xã Liêu Tú những 80 của thế kỷ XX nhớ lại một thời bắt đầu chuyển qua làm lúa tăng vụ ở xứ này:

- Những năm đó lúa ở vùng này làm chỉ cần 14-15 giạ là kể như trúng rồi đó. Vậy mà năm 82-83 tụi tui làm “thần nông lắt”... tính như bây giờ phải trên 4 tấn. Giống gì hả? Ai biết là giống gì... chỉ biết nó là lúa thần nông, rồi được mấy nhà nông đi “lắt” từng bông, từng bông về làm giống. Chính từ cái “thần nông lắt” này mà phong trào thuỷ lợi để làm lúa tăng vụ ở vùng này phát triển mạnh.

Những đồng tiền cổ ở Tổng Cán...

Ở gần cuối con rạch là một khu dân cư khá sầm uất - đó chính là ấp Tổng Cán. Tổng Cán nằm trên một con giồng và tên dân giã mà người vùng này vẫn gọi là xóm Phố với phố Trên, phố Giữa và phố Dưới. Hẳn đây là một khu dân cư được hình thành từ khá sớm trong quá trình khai phá vùng đất này vì hôm nay, chúng tôi tìm đến ông Tám Sển (Quách Văn Sển (65 tuổi)) - một cư dân cố cựu ở vùng này và cũng là người đã đào được 1 hũ tiền cổ cũng ở trên con giồng này, đoạn giồng cạnh bên Long Thuyền Tự. Hũ tiền đựng những xâu tiền có niên hiệu Gia Long, Minh Mạng và Thiệu Trị. Câu chuyện mà ông Tám kể đã giúp chúng tôi hình dung rõ nét hơn một khung cảnh đặc thù của vùng tả ngạn Mỹ Thanh thời mà người xưa bắt đầu đến khai phá đất, lập làng...

- Hồi xưa lúc tui còn nhỏ xíu thì con đường chạy trên con giồng này không nằm ở đây. Nó nằm chệch ra mé ngoài một chút. Dọc theo con đường lúc đó tui đi học ở trường làng thì cứ khoảng năm chục-một trăm mét là có một cây xoài lớn mà mấy lão tiền bối trồng để người qua lại có bóng mát nghỉ chân. Vùng này hồi đó nghe nói có cọp nhưng tới thời của tui... những năm 40 đó... thì tui hết thấy. Nhưng heo rừng và khỉ thì tui gặp hoài.

Tác giả trò chuyện cùng Thượng toạ Trần Văn Tha (th.s Phật học), trụ trì ngôi chùa Sê rây Ta Mơn.

... và con rạch của hoa sen

Rạch Tà MÆ¡n vào những năm 2004-2006 có lẽ là má»™t trong những cảnh đẹp của làng quê Sóc Trăng thanh bình. Xem lại những bức  ảnh chụp tại rạch Tà MÆ¡n vào đầu năm 2006 mà tôi đã có dịp Ä‘i cùng nhóm bạn đã khiến nhiều người ngây ngất. Con rạch vá»›i bạt ngàn hoa sen chen lẫn các rặng dừa, bần, dừa nÆ°á»›c khiến cho phong cảnh ở đây nên thÆ¡ vô cùng. Vậy nhÆ°ng ở thời Ä‘iểm mà chúng tôi có mặt thì thật tiếc, con rạch vừa được nạo vét trÆ°á»›c đó hÆ¡n 2 tháng nên những bờ sen chÆ°a thể mọc lại kịp. Chuyến rong ruổi theo con rạch Tổng Cán của chúng để tìm những đám sen của ngày xÆ°a đã có kết thúc thật thú vị khi gặp bà Trần Thị Mỹ Lệ (năm Lệ). Qua câu chuyện của chính bà Lệ và những đám sen hồng ở đầu rạch Tổng Cán.

Rạch Tà Mơn - ảnh Cao Long.

- Cũng nhờ sen không đó. Chỉ với vạt sen cặp bờ rạch này với gần 1 công rưỡi sen ở miếng lung trước nhà mà nuôi 3 đứa con ăn học thành người đó! Chỉ có ngó sen thôi đó. Đứa lớn bây giờ làm kế toán ở Sóc Trăng, thằng con trai thứ 2 đang học năm tư đại học, còn nhỏ út năm nay cũng thi đại học.

- Nhắm em nó thì đậu không hả dì? Tôi hỏi:

- Chưa có kết quả, nhưng năm học rồi là học sinh giỏi của Trường Lịch Hội Thượng à nghen!

Quanh chuyện cây sen, ngó sen, củ sen... bà Lệ còn hào hứng kể cùng tôi chuyện từng là “người mẫu chụp hình” với hoa sen bên con rạch này. Quãng năm 2004-2005, có 3 ông “chụp hình” mang một mớ áo dài vô đây nhờ dì Lệ chèo xuồng, hái sen... ôi đủ thứ hết để chụp hình. Tiếc là những tấm ảnh ấy các con của bà Lệ đã cất hết ở đâu đó nên tôi không được chiêm ngưỡng chúng.

Phong cảnh rạch Tà Mơn năm 2006 - ảnh Cao Long.

 Äáº¿n giờ này thì bà Năm Lệ chẳng còn nhá»› nổi tên của 3 ông thợ “chụp hình” vì thời gian đã non cả chục năm rồi còn gì? NhÆ°ng tôi tin chắc má»™t Ä‘iều rằng khi ấy hẳn bà Lệ sắc sảo lắm và những Ä‘oá sen trải dài dọc theo rạch Tà MÆ¡n đã tạo nên má»™t khung cảnh nên thÆ¡ lắm!? Nếu không vậy thì làm gì có chuyện những nghệ sÄ© nhiếp ảnh phải lặn lá»™i xuống tận đây để sáng tác chứ?

Cao Thành Long

(Còn tiếp)