Khu di tích khởi nghĩa Yên Thế là nơi nuôi dưỡng, bao bọc, che chở cho cuộc khởi nghĩa bền bỉ nhất, tiêu biểu nhất cho sức chiến đấu, tinh thần bất khuất của nhân dân Bắc Giang nói riêng và dân tộc Việt Nam nói chung thời kỳ chống thực dân Pháp xâm lược trước khi có Đảng lãnh đạo. Hơn 100 năm qua, những dấu tích, địa điểm lịch sử về cuộc khởi nghĩa này vẫn còn đậm nét tại vùng đất Bắc Giang. 

Khởi nghĩa Yên Thế gắn liền với tên tuổi người anh hùng dân tộc Hoàng Hoa Thám và cuộc khởi nghĩa nông dân kéo dài gần 30 năm (1884-1913).Với23 điểm di tích, hầu hết là những đồn lũy, đình, đền, chùa, miếu trải rộng trên địa bàn 4 huyện (Yên Thế, Tân Yên, Việt Yên và Yên Dũng). Khu di tích khởi nghĩa Yên Thế là bằng chứng thuyết phục cho tinh thần quả cảm, bất chấp hy sinh của nghĩa quân Đề Thám nhằm giành lại độc lập, tự do. Để ghi nhận, tôn vinh những giá trị và ý nghĩa đặc biệt đó, mới đây Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt đối với khu di tích này.

Trung tâm của khởi nghĩa Yên Thế là đồn Phồn Xươngtại Cầu Gồ (Yên Thế). Đồn xây dựng năm 1894, và được xemlà “đại bản doanh” của nghĩa quân ngày ấy, nơi Hoàng Hoa Thám và các tướng lĩnh như: Cai Thanh, Cả Trọng thường xuyên lưu trú, hoạt động. Toàn bộ “Ban tham mưu” cùng lãnh tụ của cuộc khởi nghĩa tập trung để điều hành, lãnh đạo nghĩa quân, tuyển chọn, luyện tập quân lính… Tại đây từng diễn ra nhiều hoạt động, sinh hoạt của nghĩa quân Yên Thế trong thời kỳ hoà hoãn lần thứ 2 (1897- 1909) như: thổi cơm thi, đấu vật, làm bánh, cưỡi ngựa bắn cung và các đêm hát xướng vui nhộn thu hút đông đảo nhân dân trong vùng đến dự. Sử cũ chép rằng, khi về Yên Thế tiếp kiến Hoàng Hoa Thám, chí sĩ Phan Bội Châu đã ngỡ ngàng, thảng thốt trước đồn Phồn Xương và nói rằng: “Những người bị khổ sở về chính quyền bạo ngược đều lấy doanh trại của tướng quân Hoàng Hoa Thám làm nơi ẩn trú. Vì thế, người rất đông đúc, tiếng gà tiếng chó rộn vang tựa như một cảnh tân đào nguyên của những bậc lánh đời vậy. Năm nọ, tôi hai lần tới đồn, xem khắp chung quanh, trâu cày từng đội, chim rừng quyện người, đàn bà trẻ con nhởn nhơ tiếng chày rậm rịch, có cái vẻ vui của những ngày đình đám hội hè mà không hề có tiếng thở than về chính quyền bạo ngược và mãnh hổ hại người. Tạo lập được một thế giới riêng biệt, thực là một nỗ lực riêng của tướng quân”.

Ảnh: Nguyễn Hưởng

Ngoài các điểm di tích kể trên, Bắc Giang còn nhiều di tích đậm dấu ấn về khởi nghĩa Yên Thế như: đình Đông (Việt Yên)- nơi diễn ra lễ tế cờ của Hoàng Hoa Thám; nghĩa địa Pháp (Tân Yên)- nơi chôn cất hài cốt các sỹ quan, binh lính Pháp sau khi bị nghĩa quân Yên Thế tiêu diệt;chùa Lèo- nơi đón tiếp khách đến thăm Đề Thám và là trạm chuyển tiếp thư từ tài liệu của nghĩa quân; đồn Hom được bố trí nằm sâu trong núi rừng Yên Thế, đây là căn cứ an toàn của cuộc khởi nghĩa, nơidiễn ra hai trận chiến đấu nổi tiếng vào tháng 3-1892 và tháng 2-1909 khiến nhiều lính Pháp phải bỏ xác trên cánh đồng Hom; đền Thề- nơi nghĩa quân cắt máu ăn thề làm lễ tế cờ trước khi xuất quân đánh Pháp; chùa Kem (Yên Dũng) là địa điểm mà nghĩa quân Yên Thế đã về tụ binh, đắp luỹ, làm tường thành và luyện tập quân sự; cụm di tích Cầu Vồng (Tân Yên)- nơi Đề Thám cùng các nghĩa quân làm lễ tế cờ trước mỗi lần xuất quân đánh trận, vào các ngày tuần rằm hay hội làng Đề Thám thường cho quân lính sắm lễ vật dâng hương tại cụm di tích này… Bình luận về sự nghiệp của Hoàng Hoa Thám, một sĩ quan Pháp tên là Hênêcon từng tham gia chống khởi nghĩa Yên Thế đã viết: “Khi mặt đất phủ đầy bóng tối đã ló ra dấu tích của ông (Đề Thám- PV) và đồn Hữu Nhuế (đồn Hố Chuối), tôi thấy mình đang bay bổng cùng huyền thoại về một người anh hùng mà chắc chắn sẽ sáng mãi với các thế hệ người Việt Nam...”.

Thực tế cho thấy, những năm qua ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL), các địa phương có di tích liên quan đến khởi nghĩa Yên Thế đã tích cực quan tâm, từng bước tu bổ, tôn tạo chống xuống cấp hàng chục di tích, mặt khác ngành VHTTDL đã xây dựng nội dung, kịch bản chi tiết cho phần lễ hội tại các điểm di tích này, trong đó tập trung khôi phục những phong tục, trò chơi dân gian truyền thống với nhiều nét văn hoá đặc sắc như tục phóng ngư, thả điểu, cưỡi ngựa bắn cung tên, thổi cơm thi, tái hiện lễ tế cờ.... Đồng thời phối hợp vớiViện Khảo cổ học Việt Nam tổ chức thăm dò, khai quật tại một số nơi như: đồn Hố Chuối, đồn Hom, đền Quan Lớn… kết quả thu được nhiều hiện vật có giá trị lớn về mặt lịch sử, văn hoá. Hiện nay, ngành VHTTDL đã hoàn thiện quy hoạch tổng thể bảo tồn hệ thống di tích và lập đề án nâng cấp lễ hội Yên Thế thành lễ hội cấp quốc gia… Ông Ngô Văn Trụ, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho biết: để bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị khu di tích khởi nghĩa Yên Thế sao cho xứng tầm, ngành VHTTDL cùng các địa phương sẽ xây dựng kế hoạch, chương trình bảo tồn và quảng bá rộng rãi về khu di tích đến đông đảo du khách trong và ngoài nước, đồng thời sớm nghiên cứu xây dựng, phát triển các tuor, tuyến du lịch gắn với những điểm di tích tiêu biểu. Đặc biệt sẽ ưu tiên bảo tồn, tôn tạo một số điểm di tích trọng điểm như đồn Phồn Xương, đồn Hố Chuối, đồn Hom, chùa Lèo, chùa Thông… về lâu dài sẽ có hướng liên kết giữa các điểm di tích này để tạo thành  tuyến du lịch văn hóa, tâm linh kết hợp sinh thái hấp dẫn đối với du khách. Các địa phương có thể phối hợp cùng nhà trường tổ chức cho học đi thực tế đến những khu di tích trên, từ đó giáo dục thế hệ trẻ hôm nay hiểu rõ hơn về lịch sử quê hương, tinh thần yêu nước và truyền thống đấu tranh bất khuất chống ngoại xâm của cha ông ta. Cùng đó, cần quan tâm tổ chức lễ hội truyền thống với các hoạt đông vui chơi giải trí lành mạnh... trên cơ sở ấy sẽ dần phát huy những giá trị của khu di tích đặc biệt này.

Nguyễn Hưởng