Chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh

Viết bởi CN. Phạm Tấn

Chùa Sùng Nghiêm - Hậu LộcTừ thời Lý, chùa này được dựng ở làng Duy Tinh (xã Văn Lộc, huyện Hậu Lộc) cho nên nhân dân địa phương và các nơi quen gọi là chùa Duy Tinh.

Chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh thuộc đất làng Duy Tinh, xã Văn Lộc, huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hoá.

Thời Lý thuộc về quận Cửu Chân, trấn Thanh Hoa. Và Lỵ sở (hay trấn lỵ) trung tâm chính trị, kinh tế của xứ Thanh thời Lý – Trần chính là vùng đất này. Từ thời Lê đến Nguyễn thì đất làng Duy Tinh, xã Văn Lộc, đều là đất trung tâm của phủ, huyện Hậu Lộc.

Có thể nói, vùng đất Duy Tinh, Văn Lộc là một trong những trung tâm “đô thị” sớm của xứ Thanh.

Như vậy, từ xưa, chùa Duy Tinh là một di tích ở chính ngay một trung tâm cư dân đông đúc, và ngày nay cũng vậy. Mặc dù chưa gọi là thị trấn, nhưng nhân dân vẫn gọi đất Duy Tinh, Văn Lộc là đất phố phủ, phố huyện. Xung quanh làng là đồng ruộng bằng phẳng phì nhiêu, giữa làng có sông nhà Lê chảy qua. Xung quanh chùa đều là khu vực dân cư.

Từ thành phố Thanh Hoá, theo quốc lộ 1A, ra Hà Nội đến ga Nghĩa Trang 12 km thì có đường rẽ về Hậu Lộc, ô tô có thể đi sát vào di tích (khoảng cách từ thành phố Thanh Hoá đến Hậu Lộc là 20 km).

Chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh được xây dựng quy mô trên một nền chùa cũ đã đổ nát vào thời gian sau sự kiện vua Lý Nhân Tông trở về kinh đô. Để báo đáp ơn vua và chúc tụng quốc vận dài mãi, quan Thông giám họ Chu, người giữ quyền coi quận Cửu Chân chủ trì đứng ra tổ chức cho nhân dân xây lại ngôi chùa mới trên nền cũ của một ngôi chùa cổ. Người được phân công trông coi trực tiếp việc dựng chùa là huyện lệnh Lê Chiếu. Vốn liếng để xây dựng do nhân dân đóng góp, lực lượng xây dựng cũng do nhân dân làm nên.

Trải qua tám thế kỷ rưỡi, kiến trúc cũ của ngôi chùa đã bị biến dạng hoàn toàn qua nhiều lần tôn tạo sửa chữa. Dấu tích thời Lý chỉ còn giữ được là ba bệ sen bằng đá của chùa và một tấm bia vô giá dựng năm 1118 ghi lại việc dựng chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh v.v...

Qua tấm bia, chúng ta được biết quy mô của ngôi chùa khá đồ sộ, bố trí mặt bằng hài hoà, cân đối, và nghệ thuật xây dựng đạt đến trình độ tuyệt mỹ như: “Ngắm xem: Rường nhà cong cong như cầu vồng nhô ra sau cơn mưa; ngói uyên ương phơi dưới gió như sập sè múa lượn. Nóc nhà uốn như trĩ bay xoè cánh; đầu chạm trổ như phượng múa lân chầu. Mái cong cong lấp lánh dưới mặt trời hiện lượn quanh co trước giá. Tường vách chung quanh, một cõi bụi trần không lẫn; hành lang bao bọc bốn mùa hiên cửa thanh hư. Bên hữu có vườn thơm, khóm lan mềm mại đẫm móc; phía tả có ao mát, mặt trước hoa sen tốt tươi... Chùa chiền ngăn nắp; tượng Phật trang nghiêm...”

Cũng qua nội dung của bia thì chúng ta càng được biết cách bài trí sắp xếp thứ tự của các pho tượng Phật ở thời Lý của chùa này thật cụ thể: “Chính giữa thì đặt tượng Hiền kiếp Thích-Ca-Mâu-Ni Phật, tượng Ca-Diếp đứng một bên. Chạm bia đá đặt ở đài hoa, cùng phụng sự dưới chân xe pháp. Thứ đến tượng Phật tu hành có nhiều công đức ngồi trên ngọn núi Ma li, đời sau gọi là Trần-đa-la-tạng đặt ở trước cửa Phật gọi là Hộ pháp. Còn thừa hơn một ngàn cân đồng đem đúc một quả chuông lớn. Dựng giá lớn ngoài hiên chùa, treo dây bằng đồng, đánh bằng vồ gỗ... cho đến tranh vẽ ở tường vôi, mọi duyên nhân quả, muôn nghìn biến hoá, hết đỗi diệu huyền... những người tai nghe mắt thấy đều ra sức làm điều thiện, răn bỏ điều ác. Có thể gọi là sánh với Vương-Xá thành và An-Dưỡng giới”.

Cho đến bây giờ, dù đã biến dạng và không còn được như trước, nhưng dấu ấn về ngôi chùa thời Lý ấy vẫn sống mãi trong tâm khảm và ký ức nhân dân. Nhân dân địa phương và khách thập phương vẫn đổ về đây thắp hương niệm Phật với lòng thành kính hy vọng về những điều tốt lành. Hơn tám thế kỷ rưỡi trôi qua, với nhiều biến động thời gian, mưa nắng, chiến tranh, lụt bão v.v... đã làm cho diện mạo của chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh thời Lý hoàn toàn đổi khác. Kiến trúc của ngôi chùa bây giờ là kiến trúc của thời Nguyễn, không có gì là đặc biệt so với nhiều ngôi chùa cùng thời. Nhưng cũng rất may là quy mô của ngôi chùa thì vẫn còn bề thế, nguy nga. Cảnh trí xung quanh vẫn còn những sắc hình thơ mộng và thoáng đạt.

Hiện nay, chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh có bốn gian hậu cung, năm gian tiền đường, nhà tổ năm gian và gần đây mới làm thêm hai gian ở phía hữu. Hậu cung thờ Phật, tiền đường thờ Lý Thường Kiệt. Sự kết hợp giữa chùa và đền cũng là một đặc điểm ở di tích này và gần như phổ biến ở các di tích khác trong thời điểm lịch sử của nước ta vào thế kỷ XIX - thế kỷ XX.

Tượng ở chùa này còn khá đầy đủ gồm 22 pho (tất cả đều bằng gỗ) tượng đồng không còn. Sự bố trí tượng Phật ở chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh hiện nay được sắp xếp như sau:

- Bàn nhất: Bên trái là Đại Thế Chí Bồ tát, bên phải là Quan Thế Âm Bồ tát, và giữa là tượng Phật Di Lặc (A Di Đà). Trên cùng là ba pho tượng Tam thế.

- Bàn hai: ở hàng ngoài phía bên trái là tượng đức Phổ Hiền, kế đến là tượng đức Văn Thù Bồ tát và tượng Phật Ala diếc.

- Bàn ba: Bên trái là Thượng Thiên, ở giữa là tượng Bồ tát Thích ca sơ sinh, bên phải là tượng Đế Thích.

- Bàn bốn: ở giữa là tượng Chuẩn Đề Quan Âm, tả là tượng Nam Tào, hữu là tượng Pháp Loa lâm.

- Bên ngoài nữa là 3 pho tượng Bát Nhã...

Ở giữa Tiền đường thì có đặt bài vị và tượng thờ Lý Thường Kiệt.

Nói chung, cách bài trí hiện nay ở chùa Sùng Nghiêm là hợp lý. Các hiện vật nội thất ở trong chùa còn khá phong phú và đầy đủ. Những di vật thời Lý – Trần còn lại cho đến nay gồm:

- Tấm bia đá thời Lý: Cao 2m20, rộng 1m22, trang trí kiểu dây leo và rồng xoắn mềm mại, uyển chuyển. Hiện nay, chữ đã bị mòn và vỡ một phần trong chiến tranh phá hoại. Rất may là tấm bia này đã được chép dập đầy đủ và được công bố trên tập sách văn thơ Lý Trần của UBKHXH Việt Nam.

Đây là một di tích, một hiện vật gốc, một tài liệu khoa học vô giá giúp chúng ta có nhiều tư liệu bổ ích để nghiên cứu tìm hiểu về sự phát triển của Phật giáo Việt Nam thời Lý cũng như tình hình chính trị, xã hội, kinh tế, phong tục, kiến trúc nghệ thuật v.v... của dân tộc ta thời hoàng kim của đạo Phật ở nước ta (TK XI - TK XII).

Bia này dựng vào năm Mậu Tuất, niên hiệu Hội Tường Đại Khánh thứ chín (1118). Người soạn bia là Thống thiền Hải chiếu Đại sư, tứ tử, Thích Pháp Bảo, là người ở chùa Phúc - Diên Tư - Thành, quận Cửu Chân, trấn Thanh Hoa, kiêm chức Tri giáo môn công sự của bản quận. Còn người viết chữ trên bia là Chu Nguyên Hạo - giữ chức Phụng nghi lang, Thủ Thái thường thừa, kiêm Quản ngự phủ tài hoa kiêu kỵ, uý, tứ phi ngự đá, tá tử.

-Ba bệ sen bằng đá ở trung tâm Phật điện:

Ba bệ tượng bằng đá này có niên đại Lý. Đó là ba tác phẩm điêu khắc đá quý hiếm còn sót lại. Mỗi bệ là một toà sen cách điệu có nhiều cánh viền quanh cân xứng, phía trên là con sư tử biểu hiện sức mạnh đội cả bầu trời.

Xét toàn cục thì thấy bố cục bệ ở đây cũng giống ở các chùa Bắc Bộ, nhưng về trang trí, thì lại có những cái độc đáo khác biệt. Sư tử ở Bắc Bộ thì tròn trặn, nhưng ở đây lại đơn giản hơn. Một số biểu tượng phổ biến thường thấy, lại không có. Ngay tai con sư tử ở đây cũng thô hơn (tai giống tai lợn), vị trí đặt tai lại hơi chướng, lông chân thì lún phún, thưa thớt và ngắn hơn với ở Bắc Bộ. Còn móng chân ngoài thì lại che khuất móng chân trong và lông gáy thì không xoắn mà lại bố cục theo kiểu hình thoi. Ngoài ra chúng ta còn thấy các bắp chân sư tử ở đây thiếu sự mềm mại và vuông thành sắc cạnh quá.

Một khác biệt cần chú ý nữa là một số chùa ngoài Bắc, do Triều đình hoặc các Tể tướng đứng ra xây dựng mới trở thành đại danh lam, nhưng trung tâm Phật điện lại không lớn lắm, hầu như chỉ thấy đặt có một bệ tượng, nhưng riêng ở chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh thì ở trung tâm Phật điện lại đặt những ba bệ tượng. Tất cả sự khác biệt này làm cho giới nghiên cứu khoa học cần suy nghĩ để giải mã.

Có thể nói, với sự tồn tại của ba bệ tượng bằng đá này sẽ cho phép chúng ta khẳng định là trung tâm Phật điện của chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh thời Lý là quy mô bề thế. Đây là ba tác phẩm điêu khắc đá tinh xảo, biểu hiện trình độ thẩm mỹ cao của người xứ Thanh lúc đó. Từ ba bệ đá này, chúng ta có thể cảm nhận được tình cảm tâm hồn của người thợ đá xứ Thanh đã có cái gì phóng khoáng thoáng đạt hơn. Nó như một sự vươn dậy để thoát ra sự gò bó khuôn mực công thức của nghệ thuật kiến trúc đương thời.

-Rồng Lý trên bậc đá của chùa:

Chùa cũ thời Lý tuy không còn nhưng bậc đá thì vẫn còn giữ nguyên được trang trí rồng phía mặt trước. Nhìn những con rồng mảnh mai uyển chuyển như đang uốn lượn thật hài hoà và đẹp mắt. Có lúc tưởng sóng nước, có lúc tưởng đám mây. Đây cũng là trang trí nghệ thuật tiêu biểu trên đá của các chùa thời Lý.

-Đầu rồng đầu phượng bằng đất nung thời Trần:

Đây cũng là một chứng tích ghi nhận sự phát triển của nghệ thuật kiến trúc của nhiều thời kỳ cùng tồn tại trên một di tích. Đầu phượng và đầu rồng bằng đất nung ở đây rất đẹp, trình độ nung rất cao. Hiện vật này đào được ở vườn chùa và được nhà sư cất giữ.

-Các hiện vật khác:

Ở chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh, hiện nay còn 22 pho tượng bằng gỗ, nhiều bản khắc gỗ in hình, một chuông đồng thời Nguyễn nặng khoảng 5 tạ, hai con vẹt bằng gỗ, một bia công đức thời Nguyễn, một tượng thờ Lý Thái Uý (Lý Thường Kiệt) v.v...

Nói chung, các hiện vật trang trí nội thất ở trong chùa còn khá đầy đủ và được nhà sư bảo vệ chu đáo.

Có thể nói, sự hiện diện hôm nay của chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh đã có đủ yếu tố để khẳng định đây là một di tích văn hoá - kiến trúc nghệ thuật và danh lam thắng cảnh đáng trân trọng và cần được giữ gìn, bảo vệ.

Chỉ với những di tích, hiện vật của thời Lý còn lại (như bia đá, bệ tượng đá, rồng bậc đá) cũng là những tài sản khoa học vô giá giúp cho chúng ta hiểu rõ được sự phát triển huy hoàng của chùa chiền thời Lý trên đất nước ngàn năm văn hiến. Và cũng chỉ cần có thế, nhưng chúng ta đã thấy được rất nhiều vấn đề kinh tế, xã hội, nghệ thuật, kiến trúc v.v... của một vùng đất thời Lý thanh bình - Đó là xứ Thanh.

Sự hiện diện của chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh hôm nay còn cho ta biết được rõ hơn đặc điểm về sự hoà nhập, kết hợp của Phật, Nho Lão của những thế kỷ gần đây. Đó là sự biểu hiện gần như phổ biến của các chùa Việt Nam. Một điểm nữa, với sự tồn tại và hiện diện của ngôi chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh, vùng đất Duy Tinh, xã Văn Lộc, huyện Hậu Lộc của xứ Thanh càng thêm tươi đẹp và đáng yêu hơn.

Từ năm 1990 đến nay, với sự quan tâm của Nhà nước và sự đóng góp tích cực của nhân dân, chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh đang nhanh chóng trở lại được như xưa và hơn xưa. Và đây cũng là địa chỉ quen thuộc và hấp dẫn nhiều du khách trong nước. Ngành Văn hoá - Du lịch cần quy hoạch chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh là một trọng điểm tham quan trong tuyến du lịch từ thành phố Thanh Hoá đi Hậu Lộc.

Nhất định, trong một tương lai gần, ngôi chùa của vùng đất ngàn năm văn hiến của xứ Thanh này sẽ trở thành một điểm hẹn lý tưởng của du khách gần, xa./.

www.phatgiaothanhhoa.com xin chia sẻ một số hình ảnh: