TẤM BIA VIẾT VỀ THÂN THẾ SỰ NGHIỆP

CỦA QUẬN CÔNG LÊ ĐÌNH CHÂU DO LÊ QUÝ ĐÔN SOẠN MỚI ĐƯỢC PHÁT HIỆN

NGUYỄN THỊ NGỌC YẾN

Viện Nghiên cứu Hán Nôm

Trong chuyến đi sưu tầm ở huyện Tĩnh Gia tỉnh Thanh Hoá chúng tôi có dịp tìm đến khu di tích đền thờ Quận công Lê Đình Châu. Tại đây chúng tôi bắt gặp một tấm bia có tên Phúc thần bi ký viết về Châu quận công là vị danh thần dưới triều vua Lê chúa Trịnh có nhiều công lao đóng góp cho nhân dân và đất nước, từng giữ chức Thị nam cung phụng sai, Chánh Đề lãnh tứ thành quân vụ sự, Trung tiệp quân doanh Trưởng doanh quan, Tri Thị nội thư tả, Binh phiên, kiêm Tri lệnh sử nhất nhị đẳng phiên, Hữu nạp ngôn Đô đốc phủ Tả Đô đốc, Thái tể Châu quận công. Điều đặc biệt hơn nữa là tấm bia này được soạn bởi một vị đồng liêu với ông, một nhà bác học nổi tiếng mà trong chúng ta ai cũng biết đó là Quế Đường Lê Quý Đôn. Có thể nói đây là tấm bia hết sức có giá trị không chỉ ghi chép về công danh, hành trạng của vị Quận công Lê Đình Châu mà còn để lại dấu ấn của Lê Quý Đôn dưới góc độ là người biên soạn văn bia. Bia gồm 4 mặt, khổ 65 x 130 cm, chữ khắc sâu theo thể chân rất đẹp thời Lê, trang trí hoa văn hình dây leo 4 cạnh.

Sau đây chúng tôi xin phiên âm, dịch nghĩa toàn bộ tấm bia này:

Phiên âm:

PHÚC THẦN BI KÝ

Tĩnh Gia phủ, Ngọc Sơn huyện, Liên Hồ xã, Đông Lý thôn, Hào thôn, Hậu thôn, Tào Sơn xã, Để thôn, Phượng Trì xã, Thượng Phúc thôn, Liên Trì xã, Hoàng Xá thôn đẳng phụng tự Phúc thần bi ký.

Cổ chi sở vị danh thần giả, tài túc cán sự, đức túc phục nhân, hữu nhã đạm chi thanh tiêu, hữu đoan thuần chi trác hạnh, thí chi táo thấp nhi kỳ dĩ điều tễ vô bất nghi, ủy chi bàn thố nhi trách dĩ giải thư vô bất biện. Huân nghiệp trứ ư đương thế thanh văn thùy hồ lai tư. Cầu chi vu kim tắc Thị nam cung phụng sai, Chánh Đề(1) lệnh tứ thành quân vụ sự, Trung tiệp quân doanh Trưởng doanh quan, Tri Thị nội thư tả, Binh phiên, kiêm Tri lệnh sử nhất nhị đẳng phiên, Hũu nạp ngôn Đô đốc phủ Tả Đô đốc, Thái tể Châu Quận công. Kỳ nhân dã công thủ nghi hoàn vĩ, thức độ uông hoằng phụng thị tiên triều túc mông giản bạt, lịch quản thủy bộ binh, luyện tập hữu pháp, khảo duyệt thường tại ưu đẳng, điển ti binh phiên cơ mật hoàn vệ liệt trấn, giản tuyển lẫm cấp điều phát thôi tập nhất thiết sự vụ vô am thục, xuất trấn thủ Sơn Nam, phủ tuy bì sái, lệnh chế gian hoạt xước hữu năng văn, nhất niên báo chính thánh quyến triệu hoàn, phục chưởng giới yếu phụng lệnh Thánh Thượng sơ chính nhậm ngộ di trọng mệnh Đề(2) lệnh tứ thành quân vụ, thủy nhi tra hạch binh tịch, kế nhi chưởng đốc binh chánh, ly cách suyễn mậu, quyết trích ẩn khi, chấn cử kỷ cương, túc tề pháp độ, đương kỳ chấp kinh thủ chính ngật nhiên như sơn, tư nghĩa mạc cảm can thế yếu bất năng đoạt, tích cửu phu vị, mị hữu gian ngôn, tự phi tài chức chi trác, đức vọng chi long, trù năng nhược thử. Giáp Ngọ chi đông dĩ hậu Tướng quân hỗ tụng chinh nam, tham dự mật mưu, tuyên truyền mệnh lệnh, phụng đại giá hạnh kỳ hương, kiến kỳ cư đệ kiệm lậu tiêu nhiên, hoàn đổ thâm dĩ liêm khiết, xưng chi tiến dật Quận công. Khải hoàn mệnh khai Trung tiệp quân doanh tiến Thái tể túc dạ, tại công châu toàn phỉ giải, tuân tư chính thiết quyến cố hữu gia, nhi công trực tính ôn điềm, đề cung khiêm thận, đạm bạc chi thanh tiết, khoan nhã chi hòa phong, tam thập dư niên như nhất nhật dã đẳng, ư cổ chi danh thần ninh hữu thù dị lân các chi đồ, thử nhật tối ưu đại chưng chi hưởng. Tha thời hữu phận khởi tất hương lý chi tính từ vi da! Tính thị tang tử, tình khải phần du nghĩa trọng, công ư bình nhật chẩn cùng, chu phạp, bất cận ư gia tư, kính lão căng đôn. Mỗi tồn ư thiện niệm, thí chi ký hậu báo diệc nghi nhiên tứ xã chi trung viên mục binh dân sở đồng thanh nhi xưng giả hàm nguyện thiên thủ chi hậu, phụng công ư Thành hoàng thần vị chi trắc, dĩ thần đan lệ hoàng tiêu chi, kính di chư vịnh thế nhi vô cùng dã, công bất năng khước, toại nặc chi nhưng hứa phì điền, thanh phù(3) dĩ đáp kỳ ý hương nhân. Cảm duyệt dục thư chư thạch ký công chi đức. Lai khất sổ ngôn: dư dữ công đồng sự, tương tri tối thâm liêu, lược thư công chi lý lịch đại khái giả như thử. Tự hậu huân nghiệp nhật tân, phúc lộc nhật mậu, tê nghị chính chi, ban xỉ vinh hương chi cẩm tắc tự hữu sử quan thư chi. Tích Tống danh quan Chân Tây Sơn, hương nhân vi lập sinh từ, hữu đề thi viết:

Tây phương hựu xuất nhất hoạt Phật

Nam cực tân thiêm lưỡng Thọ tinh

Hựu viết:

Bất tu canh tác sinh từ ký

Tứ hải thương sinh khẩu thị minh

Dư ư công diệc vân sở hữu hương hỏa tự điền tính tiền số cập các điều lệ, toại nhất khai liệt vu hậu:

Nhất Đông Lý thôn phì điền ngũ mẫu tính cổ tiền nhất bách quán.

Nhất Hào thôn phì điền ngũ mẫu tính cổ tiền nhất bách quan

Nhất Hậu thôn phì điền ngũ mẫu tính cổ tiền nhất bách quan.

Nhất Tào Sơn xã Để thôn phì điền ngũ mẫu tính cổ tiền nhất bách quan

Nhất Phượng Trì xã Thượng Phúc thôn ngũ mẫu tính cổ tiền nhất bách quan

Nhất Liên Trì xã Hoàng Xá thôn ngũ mẫu tính cổ tiền nhất bách quan

Nhất kỳ thuận chi hậu bản xã tam thôn dữ Tào Sơn xã Để thôn Phượng Trì Thượng Phúc thôn Liên Trì xã Hoàng Xá thôn đẳng sự thần, phàm hữu tế tự các tiết tăng gia nhất cụ thần kỳ hưởng tịnh đồng chúc văn kỳ các thôn chiếu cứ đệ niên kỵ nhật, mỗi thôn các trư nhất khẩu giá cổ tiền tam quan, xuy nhất bàn giá cổ tiền nhất quan, tửu nhất vu giá cổ tiền tam mạch, phù lưu nhất hạp tam thập khẩu, hương nhất bách triện, kim ngân nhất thiên toa, hạn bản nhật thìn thời tịnh đệ tựu Đông lý thôn từ vũ sở bài trí phụng sự đẳng thôn quan viên thượng hạ các tề chỉnh y mạo hành lễ như nghi, lễ tất mỗi thôn trư thủ các trí biểu xã trưởng tộc dĩ thiệu kính ý, kỳ lễ vật tương hồi ẩm thực.

Nhất đệ niên xuân tiết Nguyên đán tam nhật bản xã tam thôn dĩ thứ luân lưu, mỗi nhật nhất thôn kê nhất chích giá cổ tiền tam mạch, xuy nhất bàn giá cổ tiền tam mạch, tửu nhất vu giá cổ tiền nhất mạch, phù lưu nhất hạp tam thập khẩu, hương nhất bách triện, kim ngân nhất thiên toa, thái tảo thời đệ tựu Đông Lý thôn từ vũ sở bài trí phụng sự, quan viên các tề chỉnh y mạo hành lễ như nghi, lễ tất kỳ lễ vật bản thôn ẩm thực, đình kỳ trí biểu.

Nhất đệ niên xuân tiết nguyên đán tam nhật Tào Sơn Để thôn Phượng Trì xã Thượng Phúc thôn Liên Trì xã Hoàng Xá thôn đẳng, mỗi nhật mỗi thôn các chỉnh lễ kê nhất chích giá cổ tiền tam mạch, xuy nhất bàn giá cổ tiền tam mạch, tửu nhất vu giá cổ tiền nhất mạch, phù lưu nhất hạp tam thập khẩu, hương nhất bách triện, kim ngân nhất thiên toa, thái tảo thời đệ tựu bản thôn đình sở bài trí phụng sự, quan viên các tề chỉnh y mạo hành lễ như nghi. Lễ tất kỳ lễ vật bản thôn ẩm thực, đình kỳ trí biểu.

Nhất bản xã tam thôn dữ Tào Sơn xã, Để thôn Phượng Trì xã, Thượng Phúc thôn, Liên Trì xã, Hoàng Xá thôn đẳng đệ niên xuân tiết, lệ hữu khai sám sự thần, tăng gia nhất cụ hành lễ như nghi, lễ tất kỳ lễ vật bản thôn ẩm thực, đình kỳ trí biểu.

Nhất bản xã tam thôn dữ Tào Sơn xã Để thôn, Phượng Trì xã, Thượng Phúc thôn, Liên Trì xã, Hoàng Xá thôn đẳng đệ niên, lệ hữu sự thần Kỳ phúc Thượng điền, Hạ điền, Thường tiên các tiết lễ nghi, tăng gia nhất cụ tịnh đồng chúc văn, quan viên thượng hạ tề chỉnh y mạo hành lễ như nghi, lễ tất kỳ lễ vật bản thôn ẩm thực, đình kỳ trí biểu.

Nhất Tào Sơn xã Để thôn, Phượng Trì xã, Thượng Phúc thôn, Liên Trì xã, Hoàng Xá thôn đẳng, đệ niên Đoan ngọ chạp tiết đẳng lễ các tựu Đông Lý thôn từ vũ sở bài trí phụng sự, kỳ lễ vật dữ hành lễ tịnh đồng Nguyên đán lễ. Lễ tất các tương hồi ẩm thực, đình kỳ trí biểu kỳ bản tộc bất đắc tố thượng hạng, các lệ nhất nhất cụ tại thệ vu thiên địa, chí vu quỷ thần hậu cầu mỗ hữu biến di nhất, vô sở dung dã, viên khắc vu thạch dĩ thọ kỳ truyền vân.

Thời Lê triều Cảnh Hưng tứ thập niên tuế thứ Kỷ Hợi quý thu cốc nhật.

Nhập thị bộ Tụng Hộ bộ Tả Thị lang hành Ngự sử đài Đô Ngự sử kiêm Quốc tử giám Tế tửu Quốc sử Tổng tài, quyền Phủ sự, Nghĩa Phái hầu, Diên Hà Quế Đường Lê Quý Đôn soạn.

Thị nội thư tả Binh phiên huyện thừa Trần Gia Hội Thừa tả.

Dịch nghĩa:

BIA GHI CHÉP VỀ PHÚC THẦN

Các thôn Hoàng Xá xã Liên Trì, thôn Thượng Phúc xã Phượng Trì, thôn Để xã Tào Sơn, thôn Hậu, thôn Hào, thôn Đông Lý xã Liên Hồ huyện Ngọc Sơn phủ Tĩnh Gia phụng mệnh thờ tự. Bia ghi chép Phúc thần.

Bậc danh thần thời xưa là người tài gồm kinh bang tế thế, đức lớn đủ để thu phục lòng người, nêu cao khí tiết thanh tao, có đức hạnh đoan chính và thuần khiết, ví như lúc khô lúc ướt phải điều chỉnh không gì không thích hợp, gặp lúc gian nan vất vả giữ trọng trách tháo gỡ không gì không biện biệt, công danh tỏa sáng ở đương thời, tiếng tăm rủ đến cả ngày nay. Đến nay tìm xét lại thấy ông nhờ ơn tiên triều mà giữ chức Thị nam cung phụng sai, Chánh đề lãnh tứ thành quân vụ sự, Trung tiệp quân doanh trưởng doanh quan, Tri Thị nội thư tả, Binh phiên, kiêm Tri lệnh sử nhất nhị đẳng phiên, Hữu nạp ngôn Đô đốc phủ Tả Đô đốc, Thái tể Châu quận công, tác phong đĩnh đạc, độ lượng rộng lớn, từng giữ chức cai quản Thủy bộ binh, có phương pháp tập luyện, khảo duyệt thường đạt loại ưu, nắm việc cơ mật ở các Ti điển, Binh phiên, trông coi việc binh lương hết thảy đều tường tận, trấn thủ vỗ về dân chúng vùng Sơn Nam, có tiếng tăm trong việc chế ngự bọn giảo hoạt, có năm được vua yêu mến triệu về Kinh lại nắm giữ việc trọng yếu trong quân đội, phụng mệnh Thánh thượng. Thời kỳ đầu ông nhận trọng trách càng nặng nề được ban chức Đề lãnh tứ thành quân vụ, lúc đầu nắm việc kiểm tra sổ binh, tiếp đến nắm chức Chánh đốc binh, chỉnh đốn sai lầm, chỉ trích bọn nịnh thần, chấn hưng kỷ cương, sửa trị pháp độ. Ông khi chấp cương, thủ chính luôn giữ khí phách hiên ngang tựa núi, nghĩa riêng chẳng dựa vào uy lực nên không thể đoạt được chí của ông, giữ cương vị càng lâu càng được tín nhiệm không ai gièm pha, nhưng ông không tự cho mình là người tài năng trác tuyệt, đức cao trọng vọng, ai có thể được như vậy. Mùa đông năm Giáp Ngọ, ông theo sau Tướng quân đi chinh chiến phương Nam, tham dự bàn mưu cơ mật, tuyên truyền mệnh lệnh, nhà vua về thấy quê ông đơn sơ, hiu quạnh, nhìn khắp một lượt càng tán thán càng khen ngợi ông là người liêm khiết, tiến lên tước Quận công. Sau khi chiến thắng trở về vua cho mở hội khao quân ban cho chức Trung tiệp tiến Thái tể, sớm tối trong phủ, ông lo lắng chu toàn không dám trễ nải chúa càng được hỏi han nhiều, vì vậy lại thêm phần quý mến, nhưng tính ông thật thà, ôn hòa điềm đạm, mình thì khiêm nhường thận trọng, cốt cách thanh tao, phong thái rộng lượng nhã nhặn, hơn ba mươi năm vẫn như một ngày, so với các bậc danh thần thời xưa đâu có khác gì bức tranh vẽ các vị công thần treo trong lân các, bấy giờ ông được hưởng thụ rất nhiều ưu đãi của chúa. Thời của ông, người nào có phận vị đều có sinh từ trong hương lý. Ông là người nặng nghĩa nặng tình đối với quê hương, thường ngày phát chẩn cho người nghèo khó, không tham giữ tiền của trong nhà, kính trọng đối với người già, tỏ rõ sự đôn hậu. Mỗi khi nhớ tới tấm lòng thiện đó của ông mọi người đều muốn tỏ rõ lòng báo đáp, quan viên, sắc mục, binh lính, dân chúng trong 4 xã cùng lên tiếng khen ngợi, đều mong muốn sau khi ông thiên thu sẽ phụng thờ ông bên cạnh bài vị Thành hoàng, dùng thần đan mà hun vào, lại kính tặng bài thơ lưu truyền đến muôn đời. Ông không thể khước từ ông bèn vâng nhận, lại hứa cấp ruộng tốt, tiền bạc để báo đáp ý tốt của dân làng. Tôi trong lòng cảm động muốn viết lên bia để ghi nhớ lấy công đức của ông. Nay xin có vài lời tôi và ông là đồng sự, quen biết nhau đã lâu trong chốn quan trường nên tóm lược những nét chính trong cuộc đời của ông đại khái là như vậy. Về sau công danh của ông ngày càng mới, phúc lộc ngày càng tươi tốt, nói về chính sự ban cho ông gấm vẻ vang về quê điều này đã có sử quan ghi chép lại. Xưa vị danh quan đời Tống là Chân Tây Sơn được người làng lập sinh từ có đề thơ rằng:

Phương Tây lại sinh ra một vị Phật sống

Cực Nam có thêm 2 chòm Thọ Tinh(4)

Lại đề rằng:

Không cần viết thêm bài ký sinh từ

(Bởi vì) Trăm họ trong bốn biển ấy là bài minh

Nay tôi đối với ông ấy cũng có ruộng tế tự cùng số tiền bạc và các điều lệ đều kê ra như sau:

Thôn Đông Lý 5 mẫu ruộng tốt tính thành 100 quan tiền cổ

Thôn Hào 5 mẫu ruộng tốt tính thành 100 quan tiền cổ

Thôn Hậu 5 mẫu ruộng tốt tính thành 100 quan tiền cổ

Thôn Để xã Tào Sơn 5 mẫu ruộng tốt tính thành 100 quan tiền cổ

Thôn Thượng Phúc xã Phượng Trì 5 mẫu ruộng tốt tính thành 100 quan tiền cổ

Thôn Hoàng Xá xã Liên Trì 5 mẫu ruộng tốt tính thành 100 quan tiền cổ

Sau khi ông mất, 3 thôn của bản xã và thôn Để xã Tào Sơn, thôn Thượng Phúc xã Phượng Trì, thôn Hoàng Xá xã Liên Trì thờ phụng. Phàm có các tiết tế tự tăng già 1 cụ được hưởng lộc và cùng đọc chúc văn, các thôn chiếu biện căn cứ vào các ngày giỗ trong năm, mỗi thôn sắp 1 con lợn trị giá 3 quan tiền cổ, 1 mâm xôi trị giá 1 quan tiền cổ, 1 hũ rượu giá 3 mạch tiền cổ, 1 hộp trầu cau gồm 30 khẩu, 100 triện hương, vàng mã 1000 toa, vào lúc mặt trời mọc vào giờ Thìn tề tựu tại từ vũ của thôn Đông Lý bày biện các việc tế tự, trên dưới quan viên chỉnh tề mũ áo hành lễ nghiêm trang, lễ xong các thôn biếu thủ lợn cho tộc trưởng trong xã để biểu thị sự kính trọng, còn phẩm vật sẽ đem về ăn uống. ba ngày tết Nguyên đán hàng năm 3 thôn trong xã luân phiên nhau mỗi ngày mỗi thôn sắm lễ gồm 1 con gà giá 3 mạch tiền, 1 mâm xôi giá 3 mạch tiền, 1 vò rượu giá 1 mạch tiền cổ, 1 hộp trầu cau 30 khẩu, 100 triện hương, vàng mã 1000 toa, sáng sớm tề tựu tại từ vũ của thôn Đông Lý bày biện phụng lễ. Các quan viên chỉnh sửa mũ áo hành lễ nghiêm trang, lễ xong bản thôn dùng lễ vật ăn uống, xong xuôi đem biếu.

Lệ, 3 ngày tết Nguyên đán các thôn Hoàng Xá xã Liên Trì, thôn Thượng Phúc xã Phượng Trì, thôn Để xã Tào Sơn, mỗi ngày mỗi thôn chỉnh biện cỗ gồm 1 con gà giá 3 mạch tiền cỗ, 1 mâm xôi giá 3 mạch tiền cổ, 1 vò rượu giá 1 mạch tiền cổ, 1 hộp trầu cau 30 khẩu, 100 triện hương, 1000 toa vàng mã, sáng sớm tề tựu tại đình của bản thôn bày biện phụng lễ, các quan viên chỉnh sửa mũ áo hành lễ nghiêm trang, lễ xong bản thôn dùng lễ vật ăn uống, xong xuôi đem biếu.

Lệ vào tiết mùa xuân, 3 thôn trong xã cùng thôn Hoàng Xá xã Liên Trì, thôn Thượng Phúc xã Phượng Trì, thôn Để xã Tào Sơn có lệ tụng kinh thờ thần, 1 cụ tăng già hành lễ nghiêm trang, lễ xong bản thôn dùng lễ vật ăn uống, xong xuôi đem biếu.

Hàng năm 3 thôn trong xã cùng thôn Để xã Tào Sơn, thôn Thượng Phúc xã Phượng Trì, thôn Hoàng Xá xã Liên Trì có lệ thờ các tiết cầu thần, lên đồng, xuống đồng, lễ nghi gồm 1 cụ tăng già cùng đọc chúc văn, quan viên trên dưới chỉnh tề mũ áo hành lễ nghiêm trang, lễ xong bản thôn đem lễ vật ăn uống, xong xuôi đem kính biếu.

Hàng năm các tiết lễ Đoan Ngọ, tiết Chạp các thôn Để xã Tào Sơn, thôn Thượng Phúc xã Phượng Trì, thôn Hoàng Xá xã Liên Trì tề tựu tại từ vũ thôn Đông Lý phụng sự. Lễ vật và hành lễ giống như lễ dùng trong tết Nguyên đán, lễ xong đem về ăn uống, xong xuôi đem biếu bản tộc, không được đòi hỏi thượng hạng. Các lệ đều đầy đủ thề trước trời đất đến quỷ thần, về sau có việc gì nhất thiết không được thay đổi nay khắc lên đá để lưu truyền về sau.

Thời ngày tốt cuối thu triều Lê Cảnh Hưng thứ 40 (1779) năm Kỷ Hợi.

Nhập thị bộ tụng Hộ bộ Tả thị lang hành Ngự sử đài Đô Ngự sử, kiêm Tế tửu Quốc tử giám, chức Quốc sử Tổng tài, quyền phủ sự, tước Nghĩa Pphái hầu Lê Quý Đôn hiệu Quế Đường người làng Diên Hà soạn.

Thị nội thư tả binh phiên, Huyện thừa Trần Gia Hội vâng mệnh viết chữ.

Chú thích:

(1) (2) Nguyên văn trên bia chữ Đề được viết kiêng huý. Theo Nghiên cứu chữ húy Việt Nam qua các triều đại do Ngô Đức Thọ chủ biên. Nxb. Văn hóa. 1997 có giải thích chữ Đề viết húy hiện diện trên các thư tịch bi ký đời Lê Trung hưng là chữ viết kiêng húy tên chức quan Đề điệu.

(3) Thanh phù: 青蚨 một thứ sâu ở dưới nước. Sách Sưu thần ký nói rằng hễ bắt nó thì mẹ nó tự nhiên bay lại, đem bắt mẹ nó giết chết xát vào đồng tiền, giết con trát vào dây xâu tiền, thì vứt tiền đi tự nhiên tiền lại về, vì thế nên tục gọi tiền là thanh phù.

(4) Thọ tinh: tên của chòm sao, tương đương với 2 sao Giác và sao Kháng trong Nhị thập bát tú. Sách Sử ký phong thiền thư có chú: Thọ tinh là ngôi sao nằm ở phía cực Nam, nếu thấy nó thì Thiên hạ được yên trị, cho nên người ta thờ để cầu sự phúc thọ vậy./.

Thông báo Hán Nôm học 2008; tr.1159-1176