Ít có nÆ¡i nào mà lại được thiên nhiên và lịch sá»­ Æ°u Ä‘ãi nhÆ° tỉnh Ninh Bình. Má»™t Cố Ä‘ô Hoa LÆ° mà cứ nói đến Hà Ná»™i nghìn năm văn hiến thì không thể không nhắc đến trÆ°á»›c tiên, má»™t Tam Cốc - Bích Động được xem là má»™t "Vịnh Hạ Long cạn" và thêm má»™t Cúc PhÆ°Æ¡ng, khu rừng nguyên sinh lá»›n nhất Việt Nam, vừa đủ hình thành má»™t cái thế chân vạc danh thắng cảnh mà tạo hoà và ông cha ta Ä‘ã ban tặng cho Ninh Bình. NhÆ°ng còn má»™t thắng cảnh nữa trải qua biết bao thăng trầm của thời gian vẫn đứng Ä‘ó, khiêm nhường, bình dị nhÆ°ng lại chứa Ä‘á»±ng những Ä‘iều lá»›n lao mà không Ä‘âu trên đất nÆ°á»›c này có được. Tôi muốn nói đến ngọn núi thuá»™c thị xã Ninh Bình có tên là Dục Thúy.

Má»™t góc núi Dục Thúy

Dục Thuý còn có nhiều tên gọi khác nhÆ° Non NÆ°á»›c, Băng SÆ¡n, Lạc SÆ¡n, Há»™ Thành SÆ¡n… Cái tên gọi Dục Thuý là do danh nhân TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu đặt cho - má»™t cái tên đầy ý nghÄ©a và cÅ©ng rất má»™nh mÆ¡: Dục nghÄ©a là tắm, Thuý là con chim trả. Đứng trên cầu Non NÆ°á»›c má»›i mà ngắm Dục Thuý ta sẽ thấy dáng núi nghiêng nghiêng, lặng lẽ soi mình xuống dòng sông, Ä‘úng là dánh hình má»™t con chim trả xanh biếc Ä‘ang tắm mình trong dòng nÆ°á»›c bạc. Trên núi Ä‘ã từng có nhiều công trình kiến trúc có giá trị nhÆ° tháp Linh Tế, chùa Non NÆ°á»›c, Nghênh Phong các, Hành Đài, Bi Đài… cùng vá»›i phong cảnh rất hữu tình, xứng Ä‘áng là má»™t danh thắng của đất Ninh Bình. Đặc biệt, nÆ¡i Ä‘ây còn là má»™t di tích cách mạng, gắn liền vá»›i chiến công của hai người anh hùng đất cố Ä‘ô là LÆ°Æ¡ng Văn Tụy, Giáp Văn KhÆ°Æ¡ng…

NhÆ°ng nói tá»›i Dục Thuý là nói tá»›i má»™t ngọn núi có má»™t không hai trên đất nÆ°á»›c ta bá»›i nÆ¡i Ä‘ây có má»™t bá»™ tàng thÆ° thiên nhiên Ä‘á»™c Ä‘áo, nói nhÆ° giáo sÆ° Nguyá»…n Huệ Chi thì Ä‘ây là "má»™t bá»™ hợp tuyển thÆ¡ văn đồ sá»™ mà tứng trang sách cÅ©ng là từng vách Ä‘á núi cao thấp khác nhau, người in sách cÅ©ng là từng vách Ä‘á núi cao thấp khác nhau, người in sách là vô số thợ Ä‘á vô danh các thời đại, chia nhau miệt mài khắc lên Ä‘á và người soạn sách là hàng loạt danh sÄ© cá»± phách nối tiếp đời này qua đời khác trong suốt bảy trăm năm". Người đầu tiên đặt bút khắc văn chÆ°Æ¡ng lên trên vách Ä‘á Dục Thuý, không ai khác chính là danh sÄ© TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu - má»™t danh nhân văn hoá của Ninh Bình, người có vinh dá»± được thờ trong Quốc Tá»­ Giám cùng vá»›i danh sÄ© Chu Văn An. Má»™t bài kí vá»›i tá»±a đề Dục Thuý SÆ¡n Linh Tế tháp kí được khắc ở trên sườn núi phía tay phải lối Ä‘i lên núi. Và trên sườn núi phía trên là bài thÆ¡ ngÅ© ngôn Dục Thuý SÆ¡n cÅ©ng là của ông. Theo sá»­ sách, các tác phẩm này được khắc vào năm 1343, tức niên hiệu Thiệu phong thứ ba, đời vua Trần Dụ Tông (1341 - 1369). Xin được dùng lại vá»›i bài kí này.

Tháp Linh Tế được xây dá»±ng năm 1091, đời vua Lý Nhân Tông. Qua 250 năm do sá»± tàn phá của thời gian, tháp chỉ còn là "má»™t nền hoang ngói vỡ, vùi lấp giữa lùm cây rậm rạp, Ä‘á tảng ngổn ngang". TrÆ°á»›c cảnh tượng ấy, nhà sÆ° Trí Nhu Ä‘ã chủ trì cho xây lại. Sau sáu năm (1337-1342), công việc hoàn tất. Nhà sÆ° Ä‘ã ra tận kinh Ä‘ô Thăng Long xin TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu viết cho bài kí nhân ngày tái khánh thành tháp. Quan đại phu TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu Ä‘ã nhận lời và bài kí ra đời năm 1343, được khắc trên vách núi Thuý.

Những bài thÆ¡ được khắc trên Ä‘á núi Dục Thúy

Đây là bài văn viết theo thể kí, có Ä‘á»™ dài khoảng 3 trang sách kể lai lịch của tháp, việc xây dá»±ng lại và những suy ngẫm của TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu. Bài kí cÅ©ng ghi lại cuá»™c đối thoại giữa nhà sÆ° Trí Nhu và tác giả song thá»±c chất chỉ là sá»± phân thân của chính TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, trÆ°á»›c hết là nói về sá»± linh ứng trong việc xây tháp: "Khi má»›i xem để khởi công, sÆ° Đức Văn Ä‘êm chiêm bao thấy hÆ¡n má»™t nghìn người tụ họp trên đỉnh núi, trong Ä‘ó có ba vị quý nhân, tÆ°á»›ng mạo khác thường, bảo vá»›i mọi người rằng: các ngÆ°Æ¡i nên biết việc xây tháp là má»™t việc tốt đẹp, để cứu vá»›t chúng sinh thoát khỏi hoạ tâm đồ".

Chúng ta thấy gì ở những lời ký này? Đằng sau tính chất truyền kỳ của câu chuyện là gì? TrÆ°á»›c hết, cần lÆ°u ý đến má»™t nét rất đặc trÆ°ng trong lý tưởng thẩm mỹ phÆ°Æ¡ng Đông có liên quan đến việc xây tháp, dá»±ng tháp. Người xÆ°a rất tâm đắc vá»›i không gian vÅ© trụ và má»™t biểu hiện của nó là không gian trên cao. Lên cao để phát hiện tâm hồn phóng khoáng, ý chí cao xa, lánh khỏi bụi trần. Lên cao để đọc được cái ý, cái đạo của trời đất vậy. Không gian trên cao, do Ä‘ó mang má»™t ná»™i dung đạo đức thẩm mỹ quan trọng đối vá»›i cha ông. SÆ° Không Lá»™ (đời Lý) ao Æ°á»›c: "Hữu thời trá»±c thÆ°á»›ng Cô phong lÄ©nh. Trường khiếu nhất thanh hàn thái hÆ°" (Có lúc lên thẳng đỉnh Cô phong. Kêu má»™t tiếng làm lạnh cả bầu trời). Nguyá»…n Trãi mÆ¡ Æ°á»›c "cưỡi hạc vàng lên Ä‘án tiên", Nguyá»…n Hữu Cầu: "Bay thẳng cánh muôn trùng tiêu hán. Phá vòng vây, bạn vá»›i Kim Ô". Bác Hồ ở trong ngục cÅ©ng nằm mÆ¡ thấy "cưỡi rồng lên thượng giá»›i". Người xÆ°a thường hay đăng cao, đăng lâu, thượng sÆ¡n, đăng sÆ¡n…(lên cao, lên lầu, lên núi…) cÅ©ng là vì vậy. Hình thể chóp nón của các ngọn tháp, theo chÅ©ng tôi chính là má»™t biểu tượng cho khát vọng vÆ°Æ¡n lên cao hÆ¡n, xa hÆ¡n, vÄ©nh viá»…n hÆ¡n. Đó cÅ©ng là Æ°á»›c muốn cho lòng được trong sạch, gá»™t rá»­a lầm bụi, thanh lọc tâm hồn. Danh nhân Nguyá»…n văn Siêu (thần Siêu) xây Tháp Bút cạnh Hồ Hoàn Kiếm có cho khắc ba chữ Tả thanh thiên (viết lên trời xanh) cÅ©ng là để biểu hiện khát khao vÆ°Æ¡n tá»›i bầu trời hiếu học, ham học của người Việt.

Dục Thuý sÆ¡n Linh Tế tháp kí Ä‘úng là được viết theo tinh thần giáo lý của nhà Phật. Những chữ "thoát khỏi tam đồ" "trừ được yêu khí" mang đậm màu sắc Phật giáo. NhÆ°ng nếu vén màn sÆ°Æ¡ng mờ ảo của huyền thoại này, ta sẽ thấy được giá trị tinh thần cao quya của ngọn tháp ắn vá»›i khát vọng đăng cao và Æ°á»›c muốn được thanh lọc tâm hồn của con người từ ngàn xÆ°a, nhất là khi tháp được xây dá»±ng trên má»™t ngọn núi thÆ¡ má»™ng, non nÆ°á»›c hữu tình nhÆ° thế.

Mặt khác, khi xem xét các tác phẩm văn học cổ, cần chú ý đến các chi tiết kỳ ảo. Chúng góp phần quan trọng việc cấu thành và thể hiện quan niệm về thời gian và con người. bởi vậy chi tiết "Ä‘êm chiêm bao thấy hÆ¡n má»™t nghìn người tụ họp trên đỉnh núi, trong Ä‘ó có ba vị quý nhân, tÆ°á»›ng mạo khác thường" là má»™t chi tiết theo chúng tôi là rất có ý nghÄ©a, nó chứng tỏ Dục Thuý sÆ¡n nÆ¡i có tháp Linh Tế Ä‘ã tiềm ẩn cái thế tụ họp nhân quần, đất lành chim đậu. Quan niệm địa linh nhân kiệt nhÆ° cÅ©ng có bóng dáng trong hình ảnh "ba vị quý nhân, tÆ°á»›ng mạo khác thường" này. CÅ©ng cần lÆ°u ý rằng Dục Thuý SÆ¡n Ä‘ã là nÆ¡i in dấu chân và cÅ©ng là niềm cảm hứng sáng tác của nhiểu bậc vua chúa và rất nhiều danh sÄ© tài hoa, thÆ¡ văn xuất chúng. Bá»™ hợp tuyển thÆ¡ văn trên núi Ä‘á chứng tỏ Ä‘iều Ä‘ó. Và nhÆ° thế, lời ký của TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu chính là dá»± cảm chính xác của má»™t nhà tiên tri!

Việc xây tháp đều do các nhà sÆ° đảm nhiệm. Bài ký Ä‘ã ghi công lao to lá»›n của các vị chân tu nhÆ° sÆ° Đức Tịnh, sÆ° Đức Minh Ä‘ã có lúc trong khi làm việc suýt nguy hiểm đến tính mạng: "khi các sÆ° Đức Tịnh, Đức Minh kẻ trÆ°á»›c người Ä‘ang làm việc xây dá»±ng đường Ä‘i vào tháp, bá»—ng đẩy rÆ¡i má»™t tảng Ä‘á lá»›n, người cÅ©ng rÆ¡i theo, lăn lá»™c cá»™c đến mấy nhận. Mọi người trông thấy đều kinh hãi chạy tản ra hết, cho rằng thân thể họ tất phải nát vụn. Thế mà khi rÆ¡i tá»›i đất, vá»±c dậy thì không bị tổn thÆ°Æ¡ng chá»— nào". SÆ° Trí Nhu vốn là người thâm hiểu tôn chỉ của phái Trúc Lâm Ä‘ã "giÆ¡ hai bàn tay không mà làm nên việc lá»›n". Nhà sÆ° Ä‘ã tá»± mình "xếp từng hòn Ä‘á, từ má»™t tức đến má»™t thÆ°á»›c, từ má»™t thÆ°á»›c đến má»™t nhận, từ má»™t bÆ°á»›c tiến thêm má»™t bÆ°á»›c, má»™t tầng cao thêm má»™t tầng, tá»›i lúc tháp cao sừng sững, thế chạm trời xanh, tô thêm vẻ đẹp của non sông". Lao Ä‘á»™ng của các nhà sÆ° quả là Ä‘iều Ä‘áng khâm phục.

Tháp Linh Tế được xây dá»±ng lại Ä‘úng là Ä‘ã "tô Ä‘iểm thêm vẻ đẹp của non sông". Gần má»™t trăm năm sau, đại thi hào Nguyá»…n Trãi cÅ©ng Ä‘ã rất nhiều dịp đến vá»›i Dục Thuý. Cảm tác trÆ°á»›c vẻ đẹp lung linh, huyền ảo của quần thể thắng cảnh này, Nguyá»…n Trãi Ä‘ã viết bài Dục Thuý SÆ¡n, trong Ä‘ó có hai câu:

 Bóng tháp hình trâm ngọc

GÆ°Æ¡ng sông ánh tóc huyền

Tháp Linh Tế soi mình xuống dòng nÆ°á»›c khi ấy được Nguyá»…n Trãi nhìn nhận nhÆ° má»™t chiếc trâm ngọc cài vào mái tóc thÆ¡ má»™ng của dòng sông Đáy. Dục Thuý qua cái nhìn của má»™t nghệ sÄ© tài hoa Ä‘ã mang má»™t vẻ đẹp trẻ trung, đầy sức sống. 

Đáng tiếc là ngày nay khi đến vá»›i Dục Thuý, chiêm ngưỡng vẻ đẹp của chốn non nÆ°á»›c thanh tú này chúng ta Ä‘ã không còn được thấy bóng hình của chiếc trâm ngọc ngày xÆ°a! Tháp Linh Tế lại thêm má»™t lần nữa đổ nát, mà là từ thời Hậu Lê (1553-1788), cách chúng ta hôm nay, thật kì lạ, cÅ©ng không dÆ°á»›i 250 năm. Tôi chạnh lòng mà nghÄ© đến lời than của TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu trong bài kí "Than ôi, mai sau mấy trăm năm nữa, chốc lát cảnh tượng biến đổi, nếu lại không có kẻ buông lời than thở nhÆ° ta, lẽ nào không có vài người nhÆ° sÆ° Trí Nhu xây dá»±ng lại?"

Thiết nghÄ©, ngành văn hoá Ninh Bình nên gấp rút có kế hoạch xây dá»±ng và tôn tạo lại khu di tích Dục Thuý nói chung và tháp Linh Tế nói riêng để du khách vừa lại có dịp thưởng ngoạn và chiêm ngưỡng cánh trí tuyệt vời của non sông đất nÆ°á»›c, vừa có dịp được nghÄ© suy về công lao to lá»›n của cha ông Ä‘ã dá»±ng lên non nÆ°á»›c này./.

 Ts. Nguyến Mạnh Quỳnh

Phó Hiệu trường Trường Đại học Hoa LÆ°  - Ninh Bình