Nhắc đến làng Chăm ai cũng nghĩ đến nghề dệt thổ cẩm và làm gốm, vì hai nghề truyền thống này đã gắn liền với đời sống, sinh hoạt của người Chăm từ bao đời nay. Ngoài bảo tồn được nét văn hóa dân tộc Chăm còn giải quyết được nhiều công ăn việc làm cho nhiều lao động ở địa phương.

* Gốm Bình Đức

Với đôi bàn tay khéo léo của các nghệ nhân đang nắn nót, xoay vòng tạo dáng cho từng sản phẩm gốm đã thật sự cuốn hút chúng tôi quên cả cái nắng chói chang vào tháng 4 trên vùng đất Bình Thuận. Trong căn nhà nhỏ của bà Đặng Thị Hồ, người gắn bó nhiều năm với làng gốm Bình Đức, huyện Bắc Bình, từ sân trước đến phía sau nhà nơi đâu cũng nhìn thấy đồ gốm. Màu ngói đỏ, lấm chấm một ít màu đen như màu đất nung bị quá lửa làm cho sản phẩm gốm Bình Đức có nét độc đáo riêng.

Sản phẩm gốm ở đây làm bằng đất sét nung và được nắn bằng thủ công. Dù không có nhiều nét cầu kỳ hoa văn, họa tiết, nhưng mang nét dân dã và đặc trưng riêng trên từng sản phẩm qua bàn tay khéo léo của người Chăm. Làng Chăm Bình Đức nổi tiếng với làm gốm từ bao đời nay, ở thôn có tới 200 hộ theo nghề, nằm dọc tuyến Quốc lộ 1A, thuộc huyện Bắc Bình, cách trung tâm TP.Phan Thiết trên 60km. Nghệ nhân Lâm Thị Hương, ở ấp Xuân Mao, xã Phan Hiệp, huyện Bắc Bình cho biết: “Làng gốm Chăm Bắc Bình hay còn gọi là làng Gọ có từ rất lâu. Gốm là nghề truyền thống của dân tộc Chăm. Nguyên liệu làm gốm là đất sét mịn, có độ dẻo cao được làm sạch, đập nhuyễn, ngâm nước, sau đó nhồi với cát trắng hạt nhỏ theo tỷ lệ nhất định. Loại đất sét sông Guao rất mịn thích hợp để làm đồ gốm và cho ra những sản phẩm đẹp hơn những loại đất sét khác”. Đặc biệt, sản phẩm gốm của đồng bào Chăm, các nghệ nhân không dùng bàn xoay mà dùng đôi bàn tay khéo léo của mình để nặn ra những sản phẩm gốm phong phú, đẹp mắt. Tùy sản phẩm mà có những nét hoa văn khác nhau, mỗi nét hoa văn thể hiện nền văn hóa truyền thống của đồng bào Chăm.

Làng gốm đặc trưng của người Chăm Bình Đức được lưu truyền qua nhiều thế hệ.

Sản phẩm gốm của đồng bào Chăm mang một nét văn hóa riêng, những đồ vật trang trí trong gia đình rất lạ mắt. Sử dụng sản phẩm gốm của đồng bào Chăm sẽ góp phần làm cho bữa ăn thêm ngon miệng. Cá được kho trong nồi đất sẽ có hương vị đậm đà, cơm nấu nồi đất sẽ khô, dai hơn nấu trong những chất liệu khác. Những vật dụng trang trí trong nhà, ngoài sân được người Chăm tạo ra cũng mang đậm nét dân dã. Tuy nhiên, nghề gốm đòi hỏi sự cẩn thận, tỉ mỉ, khéo léo nên đa phần người làm nghề là phụ nữ. Ở tuổi 47, nhưng chị Hương đã có 32 năm tuổi nghề. Chị Hương cho biết: Được mẹ truyền nghề lại khi mới 15 tuổi với những sản phẩm truyền thống. Nhưng để sản phẩm đẹp hơn, hợp với thị hiếu khách hàng, chị đi học hỏi thêm cách làm của các nghệ nhân ở tỉnh Ninh Thuận. Mặc dù thời buổi này, nhiều sản phẩm hiện đại làm từ những chất liệu tốt, tiện lợi nhưng đồ gốm vẫn được người dân tìm mua sử dụng, vì có sức hút riêng. Tuy không hiện đại, nhưng sản phẩm làm từ gốm ít độc hại, khi sử dụng sẽ cho ra món ăn ngon hơn và có nét đẹp riêng. Gần đây, không chỉ người tiêu dùng lẻ ở các khu vực lân cận mua về sử dụng, các nhà hàng, khách sạn ở TP.Hồ Chí Minh, Bình Dương cũng ra tận làng gốm đặt hàng với số lượng lớn.

Chính cái nghề lắm công phu này đã giúp cho bao thế hệ người phụ nữ Chăm Bình Đức tham gia công việc nuôi sống gia đình. Tính đến nay, chị Nguyễn Thị Mỹ Huyền đã gắn bó với nghề gốm được 17 năm. Khi 15 tuổi, chị được mẹ truyền nghề và tự tay mình nhào nặn nên những chiếc lò đất đầu tiên. Kể từ đó cho đến nay, chị đã tự nuôi sống bản thân mình bằng nghề “nắn đất kiếm tiền”. Hàng ngày, chị kiếm được 50.000-60.000 đồng nhờ làm gia công cho các cơ sở gốm ở địa phương. Chị Huyền tâm sự: “Các em gái trẻ ngày nay thường không thích làm gốm bởi nhọc công nhưng thu nhập thấp. Tuy nhiên, thu nhập từ nghề này phần nào trang trải được chi phí gia đình, lo lắng cho con cái học hành trong thời gian nhàn rỗi”.

Hiện nay, cả thôn Bình Đức nhà nhà đều làm đồ gốm, sản phẩm ở đây chủ yếu dùng trong sinh hoạt gia đình, như nồi cơm, nồi kho cá, bình cắm hoa, bình phong thủy, lò… Vì đây là nghề làm thủ công nên lợi nhuận không cao, sản phẩm trong mỗi thời điểm đều có nét đặc trưng riêng để lôi cuốn, giữ chân được khách hàng và lưu giữ nét văn hóa riêng. Cho dù thế hệ trẻ ngày nay có công ăn việc làm, thu nhập cao ở các công ty, xí nghiệp, nhưng trong mỗi gia đình đều có truyền nghề lại cho một thành viên để lưu truyền lại nét văn hóa cho thế hệ kế tiếp.

* Thổ cẩm Phan Hòa

Dệt thổ cẩm là nghề truyền thống của đồng bào Chăm Bình Thuận, được tập trung nhiều ở xã Phan Hòa, huyện Bắc Bình. Bà Nguyễn Thị Phía, ở thôn Bình Minh, xã Phan Hòa cho biết: Nghề dệt thổ cẩm có rất lâu, là nghề truyền thống không thể thiếu trong đồng bào dân tộc Chăm. Trong các lễ hội, cưới hỏi, thổ cẩm Chăm vừa được sử dụng để làm khăn choàng đầu, may áo, váy, vừa được sử dụng như những đường viền trang trí. Thổ cẩm Chăm được sử dụng các vật dụng tùy theo từng mục đích và được làm bằng nhiều chất liệu từ thủ công đến chỉ công nghiệp nhưng có nhiều màu sắc, bền, đẹp, các đường nét hoa văn phong phú, đa dạng. Muốn tạo ra những hoa văn trên khung dệt thì phải có những go hoa văn khác nhau. Hầu hết nghề dệt thổ cẩm ở Phan Hòa ngày nay có cải tiến, nhưng vẫn sử dụng khung dệt theo cách làm truyền thống. Nghề dệt thổ cẩm ở Phan Hòa đã giải quyết việc làm cho chị em phụ nữ Chăm, đặc biệt phụ nữ hết tuổi lao động. Theo bà Tiền Thị Ngòi, Chủ tịch Hội Liên hiệp phụ nữ xã Phan Hòa, do làm bằng thủ công nên sản phẩm làm ra phải tốn nhiều thời gian. Hiện toàn xã có 30 người được tỉnh hỗ trợ khung dệt để làm nghề. Tuy nhiên cái khó hiện nay là thiếu khung cưỡi để phục vụ cho các khung dệt, nên khó làm ra được nhiều sản phẩm.

Sản phẩm gốm, thổ cẩm không chỉ dùng trong đồng bào Chăm, ngày nay khách du lịch trong và ngoài nước đều rất ưa thích. Việc gìn giữ làng nghề truyền thống dệt thổ cẩm Chăm rất cần thiết và được tỉnh Bình Thuận đầu tư lưu giữ và quảng bá. Ông Lâm Tấn Bình, Giám đốc Trung tâm trưng bày văn hóa Chăm Bình Thuận, cho biết: Có 95% đồng bào Chăm làm nghề gốm và dệt thổ cẩm. Đây là nghề lấy công nhàn rỗi làm thêm, nhưng cái chính là để lưu giữ nét văn hóa truyền thống của đồng bào người dân tộc. Hiện có 389 hiện vật các loại được trưng bày tại trung tâm, phản ánh diện mạo, đời sống văn hóa, vật chất của đồng bào Chăm. Bên cạnh đó, tỉnh còn phục dựng lại được 2 làng nghề Chăm là gốm và dệt thổ cẩm tại trung tâm trưng bày. Ngoài ra, còn hỗ trợ người dân trưng bày trong dịp Tết đầu năm, ca múa nhạc dân gian (Chăm nguyên gốc), tổ chức văn hóa ẩm thực, lễ hội Kate… Để văn hóa Chăm được mọi người biết đến nhiều hơn, tỉnh Bình Thuận cho phép huyện Bắc Bình phát triển khu du lịch biển ở xã Hòa Thắng. Nơi đây có biển Hồng Chín, có cồn cát Trinh Nữ theo truyền thuyết Chăm. Khi đến, du khách sẽ được xem lại sưu tập hoàng tộc ở thế kỷ 17, đền thờ PO ANIT, PO KLONG MƯNAI, PO ROME. Ngoài ra, còn kết nối các tour đến với các làng dệt thổ cẩm, làm gốm của đồng bào Chăm để du khách nhìn tận mắt...

Bài, ảnh: T.XOÀN - N.NGUYỄN