Nguyễn Phúc Lan
| Chúa Thượng | |||
|---|---|---|---|
| Thượng vương (chi tiết...) | |||
| Chúa Nguyễn | |||
| Trị vì | 1635 - 1648 | ||
| Tiền nhiệm | Nguyễn Phúc Nguyên | ||
| Kế nhiệm | Nguyễn Phúc Tần | ||
| Thông tin chung | |||
| Thê thiếp | Đoàn Thị Ngọc | ||
| Hậu duệ |
|
||
| Tên húy | Nguyễn Phúc Lan | ||
| Tước vị |
|
||
| Thụy hiệu | Thần Tông Thừa Cơ Toàn Thống Quân Minh Hùng Nghị Uy Đoán Anh Vũ Hiếu Chiêu Đế Ngắn: Hiếu Chiêu hoàng đế |
||
| Miếu hiệu | Thần Tông | ||
| Gia tộc | Họ Nguyễn | ||
| Thân phụ | Nguyễn Phúc Nguyên | ||
| Thân mẫu | Mạc Thị Giai | ||
| Sinh | 13/08/1601[1] | ||
| Mất | 19/03/1648[1] Đàng Trong, Việt Nam |
||
Thượng vương Nguyễn Phúc Lan (chữ Hán:阮福瀾,1601 - 1648) là vị chúa Nguyễn thứ 3 của chính quyền Đàng Trong trong lịch sử Việt Nam (ở ngôi từ 1635 đến 1648) sau chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên.
Mục lục
Thân thế[sửa | sửa mã nguồn]
Nguyễn Phúc Lan là con trai thứ hai của chúa Nguyễn Phúc Nguyên, mẹ là Mạc Thị Giai (Con gái của tướng Mạc Kính Điển, hoàng thân nhà Mạc).
Lúc đầu, ông được phong chức Phó tướng Nhân Lộc Hầu.
Năm Tân mùi (1631), công tử trưởng Phúc Kỳ mất, ông được lập làm Thế tử.
Năm Ất hợi (1635), chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên qua đời, ông vâng lời di chúc, các quan tôn ông làm Tiết Chế Thủy Bộ Chư Dinh kiêm Tổng Bình Chương Quân Quốc Trọng Sự Thái Bảo Nhân Quận Công.
Lúc ấy ông đã 35 tuổi. Thời bấy giờ gọi là Chúa Thượng.
Điều hành Đàng Trong[sửa | sửa mã nguồn]
Em trai của ông là Nguyễn Phúc Anh đang là Trấn thủ Quảng Nam, nghe tin anh lên ngôi liền bí mật đầu hàng chúa Trịnh, cho đắp lũy Cu Đê để cố thủ, bày thủy quân ở Đà Nẵng chống lại chúa. Chúa cho mời chú của mình là Tường Quận công Nguyễn Phúc Khê vào bàn. Ông Khê cứng rắn, quyết đánh không nhân nhượng, xin ông đặt phép nước lên tình nhà rồi cùng Nguyễn Phúc Yên kéo quân vào đánh, bắt được Anh, lấy nghĩa Anh em là tình riêng, phép nước là nghĩa lớn, rồi đem giết đi.
Tháng 6 năm 1640, quân Nguyễn lấy được Bắc Bố Chính[2]. Nhưng sau đó chúa Trịnh Tráng gửi phục thư nói về tình nghĩa lâu đời và xin trả lại Bắc Bố Chính, chúa Phúc Lan thuận trả cho.
Sau giai đoạn này, chúa Nguyễn có phần bỏ bê chính sự, chăm vui chơi yến tiệc, xây dựng cung thất nhưng nhờ có lời can gián của quan nội tán Vân Hiên Hầu mà tỉnh ngộ.
Tháng 5 năm 1942, Chúa cho dựng thao trường để rèn thủy quân tại xã Hoằng Phúc[3] kỳ tháng 7 hằng năm.
Dời thủ phủ[sửa | sửa mã nguồn]
Qua năm sau (1636), ông cho dời phủ từ làng Phước Yên (Quảng Điền, Thừa Thiên) qua làng Kim Long (Hương Trà, Thừa Thiên). Phủ Kim Long rộng rãi, cảnh trí xinh đẹp, phủ Chúa và nhà quan lại còn lan ra các làng chung quanh. Kim Long đã mang lại nhiều lợi ích cho nền thương mại trong thời. Các thuyền buôn từ Hội An, Trung Hoa ghé Thuận An đi dọc theo sông Hương lên Huế. Nhờ đó mà phẩm vật của người Âu và Trung Hoa (tơ sống, thuốc Bắc, bút chì...đều được mang bán tại Huế. Khách phương xa ghé đến Kim Long không khỏi ngạc nhiên khí thấy cảnh tượng huy hoàng của phủ Chúa và các nhà quan lại. Mỗi khi ông ngự đi đâu đều có hơn hai nghìn thị vệ theo hầu, tiền hô hậu ủng, cờ xi rợp trời, oai vệ khác thường[1].
Thấy tình hình xứ Thuận Quảng ổn định, Chúa Thượng cho mở khoa thi (1647) chính đồ và Hoa văn để tuyển chọn nhân tài ra cứu giúp nước.
Về quan chế, giống thời Chúa Sãi tiền nhiệm, nhưng lại đặt thêm chức nội tả, ngoại tả, nội hữu, ngoại hữu, gọi là tứ trụ để giúp chúa trị dân.
Năm 1646, ông sai tổ chức khoa thi Chính đồ và Hoa văn nhằm tuyển chọn nhân tài (đây là khoa thi đầu tiên của Đàng Trong).
Thi cử[sửa | sửa mã nguồn]
Tháng 8 năm thứ 12 (1647), chúa Phúc Lan bắt đầu mở khoa thi[4], lấy 7 người trúng chính đồ, 24 người trúng hoa văn, đều được bổ dụng.
Định phép thi 9 năm một kỳ. Ra lệnh cho các học trò về khoa chính đồ[5] và khoa hoa văn[6] đều đến công phủ để ứng thi.
- Chính đồ thi 3 ngày: Ngày thứ nhất thi tứ lục. Ngày thứ hai thi thơ phú. Ngày thứ 3 thi văn sách
- Lấy văn chức, tri phủ, tri huyện làm sơ khảo; cai bạ, ký lục, nha úy làm giám khảo; nội tả, nội hữu, ngoại tả, ngoại hữu làm giám thí.
- Người thi trúng thì làm danh sách đẻ tiến lên, định làm 3 hạng giáp, ất, bính.
- Hạng giáp là giám sinh, bổ tri phủ tri huyện; hạng ất làm sinh đồ, bổ huấn đạo; hạng bính cũng làm sinh đồ, bổ lễ sinh hoặc cho làm nhiêu học mãn đại.
- Hoa văn thi 3 ngày, mỗi ngày đều viết một bài thơ. Người trúng cũng chia làm 3 hạng, bổ làm việc ở ba ty Xá sai, Lệnh sử và Tướng thần lại và cho làm nhiêu học.
Vụ Tống Thị[sửa | sửa mã nguồn]
Tống Thị là vợ của trấn thủ Quảng Nam Nguyễn Phúc Kỳ, người con trưởng đột ngột qua đời (22-7-1631)[1] của Chúa Sãi Phúc Nguyên.
Tống Thị tới phủ Kim Long gặp Chúa, nhân việc đó mà đem tình trạng đau khổ của mình ra than vãn, lại còn đem một chuỗi ngọc bách hoa dâng lên. Vì xinh đẹp, khéo ứng đối nên chúa thương tình, cho được ra vào cung phủ. Thị thần cũng có người can nhưng Chúa không nghe[7].
Tham vọng của bà Tống Thị rất lớn, không thể trở thành chính phi thì phải trở thành chủ của kho báu mới được. Nhờ vào địa vị của mình với Chúa, bà ra tay làm giàu bằng cách nhận hối lộ của những kẻ luồn cúi cầu cạnh, thẳng tay bóc lột đám dân đen.
Bá quan trong phủ Chúa và nhân dân rất căm phẫn, có người quyết chí phải giết cho bằng được Tống Thị mới thôi. Tống Thị sợ, bèn nhân có cha là Tống Phước Thông đang được Trịnh Tráng tin dùng, Tống Thị bí mật gởi thư xin Trịnh Tráng cất quân. Tống Thị hứa đem gia tài giúp vào việc quân. Tráng nhận thư, liền bàn việc xâm lấn Đàng Trong.
Năm 1643, quân Trịnh vào Nam nhưng không thu được thắng lợi gì, Tống Thị cũng may mà không bị chúa Nguyễn Phúc Lan trị tội.
Tháng 4 năm 1654, vào đời vua sau là Nguyễn Phúc Tần, Tống Thị lại phạm tội một lần nữa. Nguyên trước kia, khi Tống Thị làm chuyện chẳng hay với Chúa Thượng. Quan Chưởng cơ Nguyễn Phúc Trung (em ruột Chúa Thượng) muốn giết đi, Tống Thị sợ quá bèn tìm cách chiều chuộng Trung, rốt cuộc 2 người tư thông với nhau. Nghe lời Tống Thị, Tôn Thất Trung tính làm chuyện phản nghịch để đoạt ngôi chúa. Cơ mưu bị bại lộ, Tôn Thất Trung bị tống giam còn Tống Thị thì bị xử tử, gia sản to lớn bị tịch thu.[1][8].
Hà Lan[sửa | sửa mã nguồn]
Sự vụ tàu Hà Lan Grootebroek bị đắm năm 1634 tại quần đảo Hoàng Sa, thuyền trưởng Huijich Jansen và 12 thủy thủ đi bằng thuyền nhỏ vào duyên hải xứ Đàng Trong để trình báo sự việc và bị tịch thu 23.580 réaux bởi nhà chức trách xứ Đàng Trong thời Chúa tiền nhiệm Phúc Nguyên. Hai năm sau, dưới thời Chúa Thượng Phúc Lan, ngày 6 tháng 3 năm 1636, 2 tàu Hà Lan khác tới Đà Nẵng. Thương gia Abraham Duijeker tiến về Hội An để gặp quan Trấn thủ; sau đó ông ta đi Thuận Hóa yết kiến Chúa Thượng, để xin giao thương, đặt thương điếm và đòi số tiền 23.580 réaux đã bị tịch thu năm kia.
Để bù vào sự thiệt thòi đó, Chúa Thượng chấp thuận cho người Hà Lan được tự do giao thương với xứ Đàng Trong, và miễn cho họ sắc thuế neo bến và các tặng phẩm. Vì lẽ đó mà từ năm 1636, một thương điếm của người Hà Lan đã được thiết lập tại Hội An, do Abraham Duijeker làm Trưởng Thương điếm.
Bắt đầu từ năm 1641, tàu chiến của Hà Lan liên tục cướp phá, quấy rối và hăm he tấn công Đàng Trong. Tháng 11 năm 1641, 2 con tàu của Hà Lan bị quân đội chúa Nguyễn đánh đắm gần bờ biển đảo Cù Lao Chàm do xâm phạm lãnh hải. 82 người lính Hà Lan bị chúa Nguyễn bắt giam ở Hội An và Chúa Nguyễn đã tịch thu cả hai con tàu đó.
Tháng 5 năm 1642, Công ty Đông Ấn Hà Lan cử nhiều tàu chiến đi lùng bắt dân chúng, cướp bóc, đốt phá ở khu vực duyên hải miền Trung.
Tháng 6 năm 1643, theo đề nghị của chúa Trịnh, ba tàu chiến Hà Lan là Wojdenes (De Wijdeness), Waterhond và Vos tiến vào cửa Thuận An đánh chúa Nguyễn. Thế tử Nguyễn Phúc Tần chưa được lệnh của cha đã chỉ huy khoảng hơn 50 tàu đột kích bất ngờ. Tàu đô đốc Wijdenes, là chiếc nặng nhất và chậm nhất trong số 3 tàu đó, bị bốn thuyền chèo tay đuổi kịp, đánh gãy mất bánh lái, đánh đổ cột buồm và bám vào hai bên mạn tàu; viên thuyền trưởng Pieter Baek không hy vọng chạy thoát được nữa, cho châm lửa vào kho thuốc súng và tự đốt cháy tàu, Pieter Baek và nhiều thủy thủ đã bị chết. Hai chiếc tàu kia, theo lời của Jean Gobyn, phải rất chật vật mới tìm được một chỗ trú ở đảo Ngọc (Ile de Perles)[9][10][11].
Sau trận này, Công ty Đông Ấn Hà Lan không còn gởi tàu bè đến Đàng Trong.
Chiến tranh với quân Trịnh[sửa | sửa mã nguồn]
Cuộc chiến thứ ba 1643[sửa | sửa mã nguồn]
Tháng 2 năm 1643, Chúa Trịnh Tráng sai quân đánh chiếm Nam Bố Chính. Chúa Trịnh cử hai con là Tạc và Lệ đi tiên phong, cùng các tướng Phạm Công Trứ, Nguyễn Danh Thọ, Nguyễn Quang Minh.
Quân Trịnh ồ ạt tiến công giết chết tướng quân Nguyễn là Bùi Công Thắng, chiếm được Nam Bố Chính, tiến lên đóng ở cửa Nhật Lệ.
Sau khi hai con ra quân được một tháng, chúa Trịnh rước vua Lê Thần Tông cùng đi nam chinh, đóng quân ở xã An Bài (thuộc Bắc Bố Chính.
Tháng 4, quân Trịnh đánh lũy Trung Hòa. Hai bên đối trận chưa phân thắng bại, gặp lúc mùa hè, khí hậu oi bức, quân Trịnh bị bệnh nhiều nên chúa Trịnh đành ra lệnh lui quân.
Cuộc chiến thứ tư 1648[sửa | sửa mã nguồn]
Tháng 2 âm lịch năm 1648, Trịnh Tráng sai Tiến Quận Công Lê Văn Hiểu khởi binh nam tiến lần thứ tư, dẫn bộ binh tiến lên đóng ở đất Nam Bố Chính, còn thủy quân đánh cửa Nhật Lệ.
Quân Nguyễn do Hoành Lễ chỉ huy cự chiến thua chạy, cầu viện với trấn thủ Nguyễn Phúc Kiều. Phúc Kiều sai Nguyễn Triều Văn đem chiến thuyền ra cứu viện, nhưng Triều Văn không dám tiến mà đậu lại ở Hạc Hải. Quân Trịnh bèn tiến đánh dinh Quảng Bình.
Cai đội Trương Triều Lương và Trương Triều Nghị đốc suất đồn binh hơn 400 người cố đánh bị chết.
Quân Trịnh tiến đóng đồn ở xã Võ Xá. Trấn thủ Bố Chính Trương Phúc Phấn cố thủ ở lũy Trường Dục, quân Trịnh đánh tợn mà không hạ được.
Chúa Phúc Lan và thế tử Phúc Tần mang quân cứu viện ra Quảng Bình. Chúa Phúc Lan thân đốc đại binh, đóng trại ở xã Trung Chi[12], thủy quân phục sẵn ở sông Cẩm La, sai Nguyễn Hữu Tiến mang 100 con voi đánh úp quân Trịnh lúc nửa đêm, quân bộ tiếp sau vào đánh phá. Quân Trịnh thua lớn, bị thủy quân Nguyễn chặn đánh chạy đến tận sông Lam mới thôi.
Tháng 3 năm 1648, quân Nguyễn định vượt sông Gianh đánh ra Bắc Bố Chính thì nghe tin chúa Nguyễn ngã bệnh chết trên thuyền trên đường về Thuận Hóa nên phải lui binh.
Chúa Trịnh Tráng thấy quân mình thua, sai Lê Văn Hiểu cùng với Trần Ngọc Hậu lĩnh một vạn quân đóng ở Hà Trung, Lê Hữu Đức cùng với Vũ Lương đóng ở Hoàng Sơn, Phạm Tất Toàn đóng ở đất Bắc Bố Chính để phòng giữ quân họ Nguyễn.
Trận ấy quân họ Nguyễn bắt được mấy người tướng và 3.000 quân của họ Trịnh[13]. Số quân bị bắt này được chúa kế nhiệm Phúc Tần đem vào Quảng Bình khẩn hoang và được chia cho các địa phương từ Thăng, Điện đến Phú Yên, cứ 50 người làm một ấp, cấp cho lương ăn nửa năm, lại cho họ được khai thác mối lợi ở núi, đầm phá và ra lệnh cho nhà giàu bỏ thóc cho họ vay. Từ đó mà làng xóm mọc lên liền nhau, quân số và ngân sách được tăng thêm.
Đối ngoại[sửa | sửa mã nguồn]
- Năm 1631, chúa Thượng cấm không cho người Tây vào giảng đạo ở trong nước.
Qua đời[sửa | sửa mã nguồn]
Cuộc chiến lần thứ 4 với quân Trịnh, Chúa Phúc Lan đã phải tự cầm quân ra hỗ trợ. Sau Chúa thấy trong người không được khoẻ, mới trao binh quyền cho con trai là Nguyễn Phúc Tần và tướng Nguyễn Hữu Dật chỉ huy còn mình thì rút về. Ðến phá Tam Giang thì Chúa mất, hưởng thọ 48 tuổi.
Lăng mộ táng tại làng Chiêm Sơn, gò Cốc Hùng, Quảng nam. Tên lăng là Vĩnh Diên[1].
Con trai ông là Nguyễn Phúc Tần lên kế nghiệp, tức Hiền vương.
Nhà Nguyễn sau này đã truy phong ông miếu hiệu là Hy Tông, thụy là Thần Tông, thụy là Thừa Cơ Toàn Thống Quân Minh Hùng Nghị Uy Đoán Anh Vũ Hiếu Chiêu hoàng đế.[1]
Gia quyến[sửa | sửa mã nguồn]
Sãi vương Nguyễn Phúc Nguyên có 3 công tử và 1 công nữ:[1]
Vợ[sửa | sửa mã nguồn]
Công tử[sửa | sửa mã nguồn]
- 1. Nguyễn Phúc Vũ
- 2. Nguyễn Phúc Tần
- 3. Nguyễn Phúc Quỳnh
Công nữ[sửa | sửa mã nguồn]
- 1. Khuyết danh
Xem thêm[sửa | sửa mã nguồn]
| Tiền nhiệm: Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên |
Chúa Thượng 1635-1648 |
Kế nhiệm: Chúa Hiền Nguyễn Phúc Tần |
|
||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]
- ^ a ă â b c d đ e Gia tộc Nguyễn Phước 2006
- ^ Quan trấn giữ biên thùy cho chúa Trịnh là Nguyễn Khắc Liệt đã ngầm phục tùng chúa Phúc Nguyên nhưng khi chúa Phúc Lan mới lên, y hay đem quân quấy phá Nam Bố Chính. Chúa Nguyễn bèn theo kế ly gián của Nguyễn Hữu Dật, phao thư cho họ Trịnh rằng Khắc Liệt giả vờ thua để dụ chúa Trịnh Tráng đến để giết. Chúa Trịnh sai Trịnh Kiều đem 5000 quân đi bắt Khắc Liệt, đồng thời chúa Nguyễn cũng sai mang quân đi đánh làm Khắc Liệt bỏ chạy. Quân Trịnh tưởng Kiều giả đò thua, bèn bắt lấy, giải về và bị giết. Đất Bắc Bố Chính rơi vào tay chúa Nguyễn.
- ^ Tức xã Hồng Phúc, huyện Phúc Vang bây giờ. Dân ba huyện Hương Trà, Quảng Điền, Phú Vang đắp núi đất cao hơn 30 thước, rộng hơn 150 thước
- ^ Hay được gọi là Thu vi hội thí
- ^ Khoa thi lấy người đậu ra làm quan, tương tự thi Hương thi Hội ở Bắc.
- ^ Khoa thi lấy học trò viết chữ tốt ra làm lại.
- ^ Sách Đại Nam thực lục (Tiền biên, quyển 3)
- ^ Đại Nam Thực lục tiền biên
- ^ Theo sách Những người châu Âu ở nước An Nam, Charles B. Maybon
- ^ Theo sách Đại Nam thực lục
- ^ http://www.thanhnien.com.vn/pages/20110804/hai-chien-tu-lich-su-den-hien-dai-tau-to-sung-lon-van-thua.aspx
- ^ Huyện Đăng Xương.
- ^ Việt Nam Sử Lược- Trần Trọng Kim- tr 123
