PHAN THANH GIẢN

con người, sự nghiệp và bi kịch lịch sử

Phan Huy Lê

1
Trước hết chúng ta cần nhận thức sâu sắc về tầm quan trọng và tính phức tạp trong việc đánh giá nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản (PTG).
Đánh giá về một nhân vật lịch sử, một con người, nói chung đã là một vấn đề phức tạp và tinh tế, đòi hỏi các nhà khoa học phải đặt nhân vật đó vào bối cảnh lịch sử cụ thể với tất cả mối quan hệ phức hợp của hoàn cảnh gia đình, văn hoá, xã hội, điều kiện hoạt động và nhất là yêu cầu phát triển của đất nước trong xu thế chung của thời đại và của khu vực, để phân tích và nhìn nhận một cách khách quan, toàn diện và thoả đáng về mặt công lao, cống hiến, mặt tích cực cũng như mặt hạn chế và tiêu cực. Tuy nhiên đối với những nhân vật mà công lao và cống hiến đã quá rõ ràng như các anh hùng dân tộc, các danh nhân văn hoá... hay trái lại, những nhân vật mang tội với lịch sử, với dân tộc và nhân loại thì sự đánh giá tương đối dễ dàng hơn và dễ đi đến sự nhất trí hơn. Nhưng trong lịch sử còn có những nhân vật, những con người sinh ra và lớn lên trong một bối cảnh phức tạp, đầy biến động và thử thách của lịch sử và trong cuộc sống cũng như hoạt động bản thân của họ cũng chứa đựng và phản ánh những mâu thuẫn đó, vừa có nhân cách cao đẹp, có công lao đối với dân với nước, vừa có những mặt hạn chế nặng nề, những ứng xử mang tính nghịch lý, thậm chí có khi đi đến bế tắc, tự kết thúc cuộc sống bằng những bi kịch. Đối với những nhân vật loại này, việc nghiên cứu và đánh giá dĩ nhiên gặp nhiều khó khăn và thường tồn tại những ý kiến khác nhau, thậm chí trái ngược nhau là hiện tượng dễ hiểu.
PTG là trường hợp khá điển hình thuộc loại hình nhân vật này.
Ngay từ 1867, khi PTG tự kết thúc cuộc đời bằng chén thuốc độc, thì từ trong triều cho đến trong dân gian, đã có những thái độ nhìn nhận và sự đánh giá rất khác nhau về ông.
Vua Tự Đức và triều đình đổ hết tội lỗi cho ông về việc để mất Nam Kỳ lục tỉnh, kết tội ông "xét phải tội chết, chưa đủ che được tội" và nghị án "truy đoạt lại chức hàm và đẽo bỏ tên ở bia tiến sĩ, để mãi cái án trạm giam hậu" (1). Nhưng đến năm 1886, vua Đồng Khánh lại "khai phục nguyên hàm" và khắc lại tên ông ở bia Tiến sĩ (2).
Trong lúc đó, những nhà yêu nước đồng thời với ông như nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu tỏ thái độ thương tiếc và trân trọng đối với PTG qua bài thơ điếu (cũng có người giải thích cách khác):
Minh tinh chín chữ lòng son tạc Trời đất từ rày mặc gió thu.
Và trong bài "Văn tế lục tỉnh sĩ dân trận vong", nhà thơ Đồ Chiểu một lần nữa nêu cao Trương Định và PTG:
"Phải trời cho mượn cán quyền phá lỗ, Trương tướng quân còn cuộc nghĩa binh
Ý người đặng xem tấm bản phong trần, Phan học sĩ hết lòng cứu nước".
Nhưng lại có nguồn tin tương truyền rằng, Trương Định lên án PTG bán nước khi đề cờ khởi nghĩa "Phan, Lâm mãi quốc; triều đình khí dân".
Ở đây chưa bàn về nguồn gốc và tính xác thực của câu nói trên, nhưng sự tồn tại và lưu truyền dù trong giới hạn nào, ít nhiều cũng phản ánh một thái độ lên án PTG.
Rồi trong thơ văn, trong các công trình nghiên cứu, chúng ta luôn luôn bắt gặp những nhận xét và đánh giá rất khác nhau, khác nhau đến mâu thuẫn, trái ngược nhau về nhân vật PTG.
Năm 1962 - 1963, trên Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử bùng lên cuộc tranh luận về PTG. Tháng 10/1963, tạp chí đã công bố bài kết luận của GS Trần Huy Liệu dưới tiêu đề "Chúng ta đã nhất trí về việc nhận định Phan Thanh Giản". Quan điểm chung của bài kết luận là lên án PTG "Phan trước sau vẫn rơi vào thất bại chủ nghĩa, phản lại nguyện vọng và quyền lợi tối cao của dân tộc, của nhân dân", là phạm tội "dâng thành hiến đất cho giặc" và từ đó phủ nhận tất cả "tư đức" của ông như "đức tính liêm khiết", "lòng yêu nước", "thương dân"... vì "công đức đã bại hoại thì tư đức còn có gì đáng kể" (3).
Bài kết luận này cũng như những tham luận đăng trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử lúc bấy giờ cho thấy, bên cạnh thái độ lên án PTG, cũng có những ý kiến muốn nhìn nhận ông một cách toàn diện hơn và phải ghi nhận những phẩm giá, nhân cách của ông một cách khách quan và thoả đáng hơn. Và ngay sau khi cuộc thảo luận kết thúc với kết luận lên án và phê phán nặng nề như vậy thì GS Ca Văn Thỉnh với tư cách là một người con của Bến Tre, của Nam Kỳ lục tỉnh tỏ thái độ băn khoăn và không đồng tình. Như vậy là cuộc thảo luận năm 1962 - 1963 tuy kết thúc, nhưng trong tranh luận và sau khi kết luận, vẫn tồn tại những quan niệm và ý kiến khác nhau. Hơn thế nữa, cuộc tranh luận lúc bấy giờ diễn ra trong hoàn cảnh cuộc chiến tranh dân tộc đang phát triển gay gắt mà mục tiêu cao nhất của nhân dân cả nước là chống xâm lược, độc lập và thống nhất Tổ quốc. Không khí của cuộc đấu tranh dân tộc, trách nhiệm và nghĩa vụ thiêng liêng của nhà sử học đối với đất nước không thể không ảnh hưởng đến xu hướng chung của cuộc tranh luận. Chúng ta nên ghi nhận kết quả của cuộc thảo luận năm 1962 - 1963 như một mốc đánh dấu nhận thức và thái độ của sử học đối với PTG trong bối cảnh lịch sử cụ thể lúc đó.
Sau năm 1975, nhất là trong công cuộc đổi mới gần đây, nhiều nhà khoa học thấy cần phải đánh giá lại PTG một cách khách quan và đầy đủ hơn. Nhân dân và cán bộ tỉnh Bến Tre, Vĩnh Long quê hương của PTG càng mong mỏi và đòi hỏi các nhà khoa học và công luận làm sáng tỏ hơn thân thế và sự nghiệp của ông với tất cả những gì ông đã để lại cho lịch sử và trong lòng dân, những thành công và thất bại, mặt tích cực và hạn chế, những trăn trở và uẩn khúc của đời ông.
Đó chính là lý do sâu xa và gần gụi đưa đến cuộc hội thảo khoa học do Tỉnh uỷ, Uỷ ban Nhân dân tỉnh Vĩnh Long, Bến Tre phối hợp với Trung tâm KHXH & NVQG và Hội KHLSVN tổ chức. Sự có mặt và tham gia tích cực của nhiều nhà khoa học ở địa phương và Trung ương, nhiều cán bộ lãnh đạo của hai tỉnh và sự theo dõi, chờ đợi của nhân dân quê hương PTG đủ cho thấy sự cần thiết và ý nghĩa khoa học, ý nghĩa thực tiễn của cuộc hội thảo.

2
Tư liệu là cơ sở khoa học cần thiết để phục dựng lại một cách đáng tin cậy thân thế và sự nghiệp của PTG cùng những mối quan hệ phức tạp giữa ông với thời cuộc, với triều đình và quân Pháp lúc bấy giờ. Chỉ trên cơ sở những sự thật lịch sử được xác minh bằng tư liệu cụ thể, chúng ta mới có thể phân tích và nhận định một cách khoa học.
So với cuộc hội thảo năm 1962 - 1963 và những công trình nghiên cứu trước đây, chúng ta ý thức sâu hơn vai trò của tư liệu và đã cố mở rộng thêm các nguồn tư liệu. Ngoài chính sử của triều Nguyễn như Đại Nam thực lục, Đại Nam liệt truyện..., những thư tịch Hán Nôm, nhiều tác giả đã cố gắng khai thác thêm những sử liệu trong các tác phẩm của PTG, trong các di tích lịch sử và văn học dân gian của quê hương ông, trong các tài liệu lưu trữ của triều đình Nguyễn (Châu bản triều Nguyễn), của quân đội Pháp... Tôi đặc biệt quan tâm những tư liệu của quê hương Bến Tre như tấm bia mộ đơn sơ "Lương Khê Phan lão nông chi mộ", tấm minh sinh ghi lời Phan "Đại Nam hải nhai lão thư sinh tánh Phan chi cửu", những chuyện kể, những truyền thuyết dân gian nói lên chí hiếu học, cuộc sống thanh bạch, lòng liêm khiết, tinh thần yêu nước, thương dân của PTG (4) và qua đó, giúp chúng ta hiểu tấm lòng tôn kính, ngưỡng mộ của nhân dân đối với ông.
Rõ ràng chúng ta còn phải dày công mở rộng và khai thác sâu hơn nữa các nguồn tư liệu về PTG. Cho đến nay, ngay những tác phẩm của PTG được con ông thu thập lại trong hai bộ sách "Lương Khê thi thảo" in năm 1876, có 454 bài thơ) và "Lương Khê văn thảo" (in năm 1876, có 39 bài văn) (5) vẫn chưa được khai thác nhiều. Những tư liệu lưu trữ của triều Nguyễn và của Pháp cũng chỉ mới được tìm tòi, khai thác một phần.
Nhưng cùng với việc mở rộng nguồn tư liệu, chúng ta phải quan tâm đến việc giám định và xử lý tư liệu. Đây là một vấn đề cực kỳ quan trọng về phương pháp luận sử học mà trong hội thảo khoa học của chúng ta, một số tác giả đã nêu lên với sức thuyết phục cao.
Ngay câu nói "Phan, Lâm mãi quốc; triều đình khí dân" mà bao nhiêu tác giả đã sử dụng và dẫn ra như một minh chứng hùng hồn về thái độ lên án của nhân dân đối với PTG và triều đình Nguyễn, thì cho đến nay, nguồn gốc và xuất xứ vẫn chưa rõ. Phải chăng đó là câu đề cờ của Trương Định khi dựng cờ khởi nghĩa vừa chống Pháp xâm lược vừa chống triều đình đầu hàng, nhưng như vậy tại sao không thấy ghi chép lại trong những tác phẩm viết về Trương Định của những tác giả đương thời như Nguyễn Thông? Phải chăng do nhóm Đông Kinh Nghĩa Thục đưa ra năm 1907, chỉ là một giả thiết hay suy đoán chưa có căn cứ? Dĩ nhiên sự ra đời và lưu truyền câu nói đó dù trong phạm vi nào, đã phản ánh một thái độ phê phán PTG của một số người nhất định. Nhưng nếu là câu nói của Trương Định thì rõ ràng ý nghĩa của tư liệu khác hẳn. Vì thế, tìm hiểu nguồn gốc và xuất xứ của câu nói vẫn cần đặt ra.
Sử dụng tư liệu của chính sử triều Nguyễn viết về PTG, nhất là quan hệ giữa ông với vua Tự Đức và triều Nguyễn trong trách nhiệm để mất 6 tỉnh Nam Kỳ cũng cần phân tích, giám định. Đại Nam thực lục ghi chép việc ký hoà ước Nhâm Tuất 1862 như là trái ý Tự Đức và bị nhà vua lên án: "Thương thay con đỏ của lịch triều, nào có tội gì? Rất là đau lòng. Hai viên này (Phan Thanh Giản và Lâm Duy Thiếp) không những là người có tội của bản triều mà là người có tội của muôn nghìn đời vậy" (6), "Nghị hoà là thất cơ, lỗi ấy do hai viên kia (Phan Thanh Giản và Lâm Duy Thiếp)" (7). Nhưng cũng chính bộ sử này cho biết rõ, lúc đó Tự Đức đã xác lập đường lối "chủ hoà" và khi cử PTG làm Chánh sứ toàn quyền đại thần "nghị về việc hoà" thì vua tôi đã bàn định kỹ các khả năng kể cả việc cắt đất và bồi tiền. Nếu PTG tự tiện ký hoà ước trái ý vua thì sao Tự Đức không bắt tội, mà lại cử ông làm Tổng đốc Vĩnh Long và tiếp tục giao phó cho ông nhiều trọng trách giao thiệp với Pháp và năm 1863 chính Tự Đức đã phê chuẩn hoà ước, làm lễ đại triều ở điện Thái Hoà tiếp sứ thần hai nước Pháp, Y Pha Nho để trao đổi văn bản hoà ước. Đó là những lắt léo trong chính sử triều Nguyễn nhằm biện hộ cho Tự Đức và đổi tội cho PTG mà khi sử dụng chúng ta cần giám định cẩn thận.
Sử dụng tư liệu của Pháp, nhất là những tư liệu do những chỉ huy quân viễn chinh Pháp và những viên quan cai trị Pháp viết, chúng ta càng phân tích, đối chiếu và giám định kỹ, không những vì lối trình bày khuếch đại "chiến công" của họ, mà có khi còn vì những mưu đồ chính trị thâm hiểm. PTG là một người có uy tín và ảnh hưởng lớn trong nhân dân thì càng dễ trở thành đối tượng lợi dụng của họ và vì mục đích đó, họ không ngần ngại gì bóp méo sự thật hay bịa đặt ra các văn bản giả.
Trong cuộc hội thảo khoa học của chúng ta, có tác giả nêu lên một cách có căn cứ, nghi vấn về bài hịch kêu gọi đầu hàng của PTG với lời "ta đã biên thư cho tất cả các quan và tất cả các vị chỉ huy quân sự là phải bẻ gãy giáo mác và trao lại thành luỹ mà không giao chiến" (7), và thư của PTG gửi cho La Grandière trước lúc tự tử (8). Đó là những tư liệu mà nhiều nhà nghiên cứu đã sử dụng, nhưng chưa ai đặt vấn đề thẩm định tính xác thực và độ tin cậy của nó.
Việc quân Pháp hạ thành Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên tháng 6/1867 cũng như có chỗ khác nhau giữa một số tư liệu của Pháp và của ta. Quan chức Pháp như La Grandière, Paulin, ẸLuro... miêu tả như PTG đã đầu hàng, trao thành Vĩnh Long cho Pháp, rồi viết thư bắt các thành An Giang, Hà Tiên cũng phải nộp thành cho Pháp (9). Nhưng tư liệu của ta như Đại Nam thực lục và nhất là Châu bản triều Nguyễn (10) lại cho thấy một thủ đoạn của quân Pháp, lợi dụng thái độ chủ hoà của PTG và những sơ hở của quân ta, để bất ngờ chiếm thành. Chúng đem chiến thuyền đến áp sát thành Vĩnh Long, đưa thư bắt nhường ba tỉnh miền Tây, buộc PTG xuống tàu thương nghị rồi khi Phan trở lại, chúng kéo theo và bất ngờ đột nhập chiếm thành Vĩnh Long.
Việc chiếm thành An Giang và Hà Tiên cũng diễn ra gần như thế. Đó là lý do chúng chiếm được ba thành quá dễ dàng và không tốn một viên đạn. Tất nhiên để mất ba thành là trách nhiệm không thể thoái thác của Kinh lược sứ đại thần PTG và các tướng giữ thành, nhưng dâng thành đầu hàng giặc hay bị lợi dụng và lừa dối để mất thành lại là hai việc khác nhau liên quan đến phẩm giá con người. Những tư liệu khác nhau như vậy đòi hỏi phải có sự phân tích, đối chiếu và giám định rõ ràng trước khi sử dụng.
Giám định tư liệu là yêu cầu mặc nhiên của công tác sử liệu học, nhưng hội thảo khoa học của chúng ta lần đầu tiên đưa ra yêu cầu đó với những nghi vấn và đề xuất cụ thể về một số tư liệu liên quan đến nghiên cứu con người và sự nghiệp PTG vào những năm tháng thử thách nặng nề nhất trong cuộc đời ông.

3
Đánh giá PTG trước đây người ta thường tập trung vào 5 năm cuối đời ông từ khi ký hoà ước 1862 nhượng ba tỉnh miền Đông đến khi để mất tiếp 3 tỉnh miền Tây Nam Kỳ năm 1867. Đó là giai đoạn cuối đời mà ông phải gánh vác những trọng trách nặng nề trong những mâu thuẫn của đất nước và của bản thân phát triển đến cực điểm mà ông không vượt qua được và tự kết thúc bằng cái chết. Trong giai đoạn này tập trung nhiều vấn đề phức tạp cần làm sáng rõ nhất. Nhưng khi xem xét và đánh giá một con người, chúng ta cần nhìn nhận một cách toàn diện về toàn bộ cuộc đời và sự nghiệp của con người đó.
Kể từ khi sinh ra năm 1796 đến khi từ trần năm 1867, cuộc đời và sự nghiệp của PTG nên phân định làm 3 giai đoạn:
- Giai đoạn thiếu thời lo ăn học từ 1796 đến khi thi đỗ Tiến sĩ năm 1826.
- Giai đoạn làm quan phụng sự ba triều vua Nguyễn: Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, từ năm 1826 đến năm 1862.
- Giai đoạn cuối đời đầy thách thức và bế tắc từ 1862 đến 1867.
Hội thảo của chúng ta nhất trí cho rằng, trước khi tập trung làm sáng rõ những vấn đề giai đoạn cuối đời, cần xem xét và đánh giá con người và sự nghiệp của PTG trong hai giai đoạn đầu trước năm 1862.
Trong buổi thiếu thời, nét nổi bật của con người PTG là hiếu thảo, chăm học, sống thanh bạch cần kiệm. Xuất thân trong một gia đình nghèo khổ, tiên tổ từ Bình Định di cư vào đồng bằng sông Cửu Long và trên quê hương mới cũng qua ba lần thay đổi mới định cư ở thôn Tân Thạnh, huyện Tân An, dinh Long Hồ (sau là huyện Bảo An, tỉnh Vĩnh Long, nay là xã Bảo Thạnh, huyện Ba Tri, tỉnh Bến Tre). Cha làm Thủ hạp là một viên chức nhỏ, bị tội oan phải tù 3 năm ở Vĩnh Long, PTG mồ côi mẹ từ lúc lên 7 tuổi, được mẹ kế và nhiều người giúp đỡ cho ăn học thành tài. Năm _ấ_t Dậu 1825, ông thi Hương trường Gia Định, đỗ Cử nhân lúc 30 tuổi (31 tuổi ta). Năm sau - năm Bính Tuất 1826 - ông thi hội, đỗ Tiến sĩ (Đệ tam Giáp đồng Tiến sĩ xuất thân) năm 31 tuổi (32 tuổi ta). Đó là thành đạt lớn mở ra trong bước ngoặt cuộc đời của PTG. Ông trở thành vị Tiến sĩ đầu tiên, vị Tiến sĩ khai khoa của Nam Kỳ lục tỉnh.
Quốc triều hương khoa lục chép: "Ông là người đỗ đại khoa đầu tiên của Nam Kỳ. ông là người có học vấn và đức hạnh đứng đầu đất Nam Trung" (11).
Quốc triều đăng khoa lục nhận xét: "Ông là người đỗ đại khoa trước nhất của Nam Kỳ. Lực học tinh thuần, tính hạnh chính trực" (12).
Với lòng hiếu thảo, hiếu học, tinh thần siêng năng, cần mẫn và trí thông minh, PTG đã vượt qua những khó khăn của cuộc sống, vươn lên vị trí Tiến sĩ khai khoa của đất Đồng Nai - Gia Định, của Nam Kỳ lục tỉnh. Những phẩm giá con người và vị trí thành đạt đó đã làm cho nhân dân Nam Kỳ quý mến và ngưỡng mộ, tự hào về người con của quê hương, biểu thị tinh thần hiếu học của nhân dân ta. Đó cũng là những phẩm chất tốt đẹp thời tuổi trẻ của PTG mà chúng ta cần trân trọng và còn nguyên giá trị giáo dục đối với thế hệ trẻ hôm nay cũng như ngày mai.
Với học vị Tiến sĩ, PTG đi vào con đường hoạn lộ, làm quan trải qua ba triều vua từ Minh Mạng qua Thiệu Trị đến Tự Đức. Từ chức Hàn lâm viện Biên tu thăng Lang trung Bộ Hình năm 1826, ông tiếp tục giữ nhiều chức vụ ở trong triều và nhiều địa phương.
Dưới triều Minh Mạng (1820 - 1840), ông giữ chức Quyền nhiếp trấn Nghệ An (1828), Thự phủ doãn phủ Thừa Thiên (1829), thăng Thị lang bộ Lễ (1829), thăng Hiệp trấn Ninh Bình (1829), đổi về Quảng Nam (1831) dẹp cuộc nổi dậy ở Chiên Đàn bị thua và bị cách chức, rồi được khởi phục làm Hành tẩu Nội các, thăng Thị lang bộ Hộ, Thự phủ doãn Thừa Thiên, thăng Hồng lô tự khanh, sung Phó sứ sang Thanh rồi thăng Đại lý tự khanh, kiêm công việc bộ Hình, sung Cơ mật viện đại thần (1832), Khâm phái đi Trấn Tây, đổi làm Bố chính Quảng Nam (1835), vì can ngăn vua, bị xúc xiểm và bị giáng là thuộc viên lục phẩm (1836), rồi được làm Thừa chỉ Nội các, sung Lang trung bộ Hộ, rồi Thự thị lang sung Cơ mật viện (1836), được cử đi duyệt binh ở Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hoá, lúc về chuyên biện việc Bộ Hộ vì quên không đóng dấu vào chương sớ bị giáng làm Lang trung, biện lý việc Bộ, phái đi khai mỏ Chiên Đàn, mỏ bạc Thái Nguyên (1838), được triệu về Kinh làm Thông chính sứ phó ty, rồi Thị lang bộ Hộ, vì can ngăn vua bị giáng làm Thông chính phó sứ (1840), sung làm Phó chủ khảo trường thi Thừa Thiên vì sơ suất bị giáng một cấp (1840).
Dưới triều vua Thiệu Trị (1841 - 1847), ông được thăng Tham tri (1841), rồi thăng Thượng thư bộ Hình sung Cơ mật viện đại thần (1847).
Dưới triều vua Tự Đức (1848 - 1883), cho đến trước năm 1862, ông được đổi sang Thượng thư bộ Lại (1848), sung làm Giảng quan toà Kinh diên, cử làm Kinh lược đại sứ ở Tả Kỳ, lĩnh Tổng đốc Bình Phú, kiêm coi đạo Thuận Thành (1849), làm Kinh lược phó sứ Nam Kỳ lĩnh Tuần phủ Gia Định, kiêm coi tỉnh Biên Hoà và các đạo Long Tường, An Hà (1851), được triệu về kinh thăng Thự hiệp biện đại học sĩ, lĩnh Thượng thư bộ Hình, sung Cơ mật, Kinh diên (1853), làm Chánh tổng tài Quốc sử quán (1856) (13).
Qua hành trạng tóm lược trên, cuộc đời làm quan của PTG có những bước thăng trầm, có lúc bị cách chức, bị cách chức, nhưng trong bất cứ cương vị nào ông cũng luôn luôn trung thành, mẫn cán, lo làm tròn sứ mạng phò vua, giúp nước, an dân theo quan niệm của Nho giáo. Ngoài tài năng, phẩm giá đáng quý ở PTG là tấm lòng yêu nước thương dân, tính ngay thẳng cương trực và cuộc sống cần kiệm thanh bạch. Làm quan có lúc đến nhất phẩm triều đình, nhưng quyền lực và danh vọng không làm ông bị tha hoá như nhiều quan chức khác, trước sau ông vẫn giữ nhân cách cao đẹp của mình.
Với tính cương trực và ý thức trách nhiệm trước nước, trước dân, PTG đã dám can ngăn vua dù bị mang hoạ vào thân. Năm 1836, ông đã can ngăn vua Minh Mạng đi tuần du Quảng Nam vì năm đó mất mùa lại đang lúc cày cấy, "hãy xin tạm đình cho dân được chuyên việc đồng ruộng" (14). Năm 1840, Vương Hữu Quang có tội, đình thần dựa theo ý vua, có người xin xử tội chém, có người xin xử tội lưu, ông dám xin nhà vua chỉ xử giáng 2 cấp lưu (15).
Những năm 1843, 1849, 1852, 1853, 1859, PTG dâng sớ lên vua, nói lên thực trạng của đất nước về kinh tế, xã hội và đề xuất những chính sách nhằm "dựa vào pháp luật mà cai trị", "quan tốt mà dân yên", "chỉnh đốn thói quen của sĩ phu", ""chữa hồi bệnh đau khổ của nhân dân", "nuôi dân chăm cày cấy", "nuôi quân trù phương lược", "binh giỏi lương đủ như nguồn nước chảy mãi không hết"... (16). Năm 1838, được cử đi khai mỏ vàng Chiên Đàn ở Quảng Nam rồi mỏ bạ Tống Tinh ở Thái Nguyên, PTG đem thực trạng thua lỗ tâu trình lên để nhà vua bãi bỏ việc khai mỏ vàng Chiên Đàn và chuyển mỏ bạc Tống Tinh cho thương nhân lĩnh trưng (17).
Tự Đức đã khen PTG là người "liêm bình chính cán" (1852), là "thanh liêm, cẩn thận" (1856). Ngoài các hoạt động chính trị, PTG còn có những cống hiến về mặt văn hoá. Năm 1856, PTG được cử làm Tổng tài phụ trách công việc biên soạn bộ Khâm định Việt sử thông giám cương mục. Trong 3 năm (1856 - 1859), ông cùng nhóm biên soạn đã hoàn thành công việc biên tập, nhưng sau đó còn phải "duyệt nghĩ" (1871), "duyệt kiểm" (1872), "phúc kiểm" (1876), "duyệt đính" (1878), "kiểm duyệt" (1884), đến năm 1884 mới được khắc in và ban hành. Đó là bộ quốc sử đồ sộ, viết theo lối "cương mục", chép lịch sử dân tộc từ đời Hùng Vương cho đến năm Chiêu Thống 3 (1789), gồm cả thảy 52 quyển. Bộ sử biên soạn trên quan điểm Nho giáo kết hợp với tinh thần dân tộc, với những "lời chua" nhằm chú giải tên đất, tên người và giám định một số sự kiện, niên đại trên cơ sở khảo chứng công phu, và những "Lời phê" của Tự Đức. Khâm định Việt sử thông giám cương mục cùng với Đại Việt sử ký toàn thư (chép sử từ nguồn gốc đến năm 1675) là hai bộ quốc sử lớn nhất được khắc in toàn bộ trong thời đại phong kiến Việt Nam. Về phương diện này, chúng ta cần ghi nhận cống hiến to lớn của PTG và với bộ quốc sử này, ông là một nhà sử học lớn (18).
PTG còn là nhà thơ, nhà văn mà những tác phẩm còn lại đã được các con ông thu thập và khắc in thành hai bộ "Lương Khê thi thảo" và "Lương Khê văn thảo". Tuy chưa được dịch và nghiên cứu đầy đủ, nhưng một vài tham luận trong hội thảo khoa học của chúng ta cũng đã cho thấy rõ thêm tâm hồn và tài năng cũng như tư tưởng và tình cảm thắm thiết của ông đối với quê hương xứ sở, đối với dân với nước được gởi gắm trong thơ văn của ông.
Ông cùng Nguyễn Thông có công xây Văn Thánh Miếu và lập Văn Xương Các ở Vĩnh Long sau khi mất 3 tỉnh miền Đông để qui tụ các sĩ phu về đây. PTG là một trong những nhà thơ, nhà văn lớn của Nam Kỳ. Như vậy là cho đến trước năm 1862, PTG đã có nhiều hoạt động chính trị và văn hoá. Tất cả các tham luận và thảo luận trong hội thảo đều gần như nhất trí biểu thị sự trân trọng và đánh giá cao những cống hiến tích cực của ông trong thời gian này, nhất là nhân cách và phẩm giá cao quý của ông.

4
Năm năm cuối đời (1862 - 1867) là giai đoạn gian truân, đầy uẩn khúc của PTG và cũng là giai đoạn tập trung nhiều vấn đề tranh luận nhất của cuộc hội thảo. Những vấn đề chính được đặt ra là trách nhiệm của PTG trong việc ký hoà ước 1862 nhượng ba tỉnh miền Đông cho Pháp, trong việc để mất 3 tỉnh miền Tây năm 1867 và cái chết của ông, mối quan hệ trách nhiệm giữa PTG với vua Tự Đức và triều Nguyễn.
Về tư liệu và một số sự kiện liên quan cũng được nêu lên để cố gắng tìm ra sự thật lịch sử bấy lâu nay bị che phủ trong màn sương mù của những tài liệu ghi chép lắt léo một cách dụng ý, thậm chí cả sự bịa đặt và bóp méo mà chưa hề được thẩm định một cách khoa học (đã trình bày trong phần 2). Hội thảo lưu ý các nhà khoa học nên tiếp tục dày công tra cứu, giám định tư liệu để sớm đưa ra ánh sáng những sự việc bị che đậy nhằm trả lại cho lịch sử những sự thật lịch sử và có đủ cơ sở khách quan hơn trong việc nhìn nhận và đánh giá PTG một cách công minh.
Cho đến lúc này, trong chúng ta vẫn còn những khía cạnh bất đồng hay khác biệt, và ai cũng mong muốn được tiếp tục nghiên cứu và trao đổi. Tuy nhiên, chúng ta cũng rất vui mừng nhận thấy qua hai ngày hội thảo, chúng ta đã làm sáng tỏ được những vấn đề đặt ra và đi đến sự nhất trí về cơ bản trong nhận thức và đánh giá PTG vào 5 năm cuối đời ông.
Hoà ước năm Nhâm Tuất 1862 gồm 12 điều khoản, trong đó điều cơ bản là triều Nguyễn nhượng hẳn cho Pháp 3 tỉnh Biên Hoà, Gia Định, Định Tường cùng đảo Poulo Condor (Côn Đảo) và chịu bồi thường chiến phí 4 triệu đồng bạc trả trong 10 năm, người Pháp và Y Pha Nho được quyền tự do truyền đạo và buôn bán. Rõ ràng đây là một hiệp ước xâm phạm nặng nề đến lãnh thổ của đất nước và chủ quyền quốc gia, đi ngược lại quyền lợi dân tộc và truyền thống dân tộc. Ngay lúc bấy giờ, nhân dân Nam Kỳ và nhân dân cả nước đã tỏ sự bất bình, chống đối lại hoà ước đó và ngày nay cũng không một ai có thể biện hộ được. Nhưng vấn đề là phải chăng PTG và Lâm Duy Thiếp, những người ký hiệp ước, phải hoàn toàn chịu trách nhiệm về việc nhượng đất đó?
Tự Đức muốn đổ hết trách nhiệm và tội lỗi cho PTG, nhưng tư liệu lấy ngay trong chính sử triều Nguyễn cũng đủ cho chúng ta khẳng định rằng PTG là người thừa hành và thực hiện một chủ trương đã được hoạch định của Tự Đức và triều đình, đồng thời PTG cũng là người đồng tình với chủ trương đó.
Trách nhiệm của PTG ở đây là trách nhiệm của người thừa hành và tất nhiên với cương vị Chánh sứ toàn quyền đại thần, ông cũng có phần trách nhiệm trong việc thương thuyết và thực thi một chủ trương sai lầm của triều đình.
Sau khi hoà ước được ký kết, đình thần cũng chỉ có thể nhận xét và tâu lên vua :"về khoản cắt đất bồi ngân, hai viên ấy đã làm, phần nhiều chưa hợp. Nhưng điều ước mới định, nếu vội sửa đổi ngay, sợ họ còn tức khí", và đề nghị "công việc Nam Kỳ nên chuyển uỷ cho Phan Thanh Giản, Lâm Duy Thiếp đứng làm" (19).
Trong việc để mất 3 tỉnh miền Tây năm 1867, trách nhiệm của PTG về nguyên tắc có phần nặng nề hơn vì với cương vị Vĩnh Long - An Giang - Hà Tiên kinh lược sứ, ông có trách nhiệm giữ đất và là người được toàn quyền thay mặt nhà vua xử lý mọi việc trong vùng. Nhưng trên thực tế, chủ trương "cầu hoà" và Hoà ước 1862 mà Tự Đức đã phê chuẩn năm 1863, đã đặt PTG và nhiệm vụ giữ đất 3 tỉnh miền Tây vào tình thế cực kỳ khó khăn đến bế tắc.
Về vị trí địa lý, 3 tỉnh hoàn toàn bị cô lập, bị tách ra khỏi địa bàn cả nước bởi 3 tỉnh miền Đông đã ở trong tay quân Pháp.
Hơn thế nữa, trung thành theo Hoà ước 1862 và nhất là sợ người Pháp "nghi ngại", Tự Đức "đem sao lục 12 điều ước cũ, đưa đi treo dán để hiểu bảo cho sĩ dân đều biết, khiến đều yên ở làm ăn", rồi còn "xuống dụ cho cho tỉnh thần ba tỉnh sức khắp các hạt biết, mà các quan phủ huyện một khi trông thấy, tức thì bắt ngay đem giải, nhà dân có ai chứa chấp cũng bắt tội như kẻ phạm tội" (20). Tự Đức nhiều lần ra lệnh "hưu binh", "giải giáp", sai PTG dụ Trương Định, giải tán lực lượng nghĩa binh chống Pháp.
Như vậy là Tự Đức và triều đình đã tự mình tước bỏ mọi khả năng giữ đất 3 tỉnh miền Tây cũng như giành lại 3 tỉnh miền Đông.
Năm 1866, quân Pháp đe doạ chiếm nốt 3 tỉnh miền Tây, Tự Đức và triều đình một mặt "khiến 3 tỉnh ấy một lòng chống giữ", mặt khác lái thấy "thế đất cheo leo, muốn giữ cho không lấn cũng khó" và "xin tư cho quan Kinh lược không đánh nhau với quân Pháp, tự phải rút lui" (21). Những chủ trương và giải pháp của triều đình như vậy ắt dẫn đến hậu quả tất nhiên là không thể nào giữ được 3 tỉnh miền Tây.
Tư liệu lịch sử của ta cho thấy PTG không phải đầu hàng, nộp thành cho giặc như sự miêu tả của một số tư liệu Pháp, nhưng việc mất 3 tỉnh miền Tây cũng là hậu quả tai hại của những chủ trương sai lầm của Tự Đức và triều Nguyễn, trong đó dĩ nhiên có trách nhiệm bản thân PTG.
Cuối cùng cái chết của PTG có thể coi là sự kết thúc những năm cuối đời đầy bi kịch của ông trong bi kịch chung của đất nước dưới triều Nguyễn.
PTG là người yêu nước, thương dân, nhưng cũng là một tín đồ của Nho giáo với lòng trung quân sâu nặng. Vào thế kỷ XIX, Nho giáo vẫn còn giữ một số ảnh hưởng tích cực trên một số phương diện nào đó về mặt đạo đức và cách xử thế, nhưng hệ tư tưởng Nho giáo thì tỏ ra quá bảo thủ và lỗi thời, không còn khả năng giúp con người nhận thức, lý giải và giải quyết những vấn đề mới của đất nước, của dân tộc trong bối cảnh phát triển mới của thời đại.
Trước hoạ xâm lược của thực dân Pháp đến từ một nước tư bản phương Tây, từ một nền văn minh công nghiệp với nhiều vũ khí và phương tiện chiến tranh tối tân, với lối đánh chưa từng có trong binh thư phương Đông, vua tôi triều Nguyễn tỏ ra rất bị động, lúng túng. Trong triều thì người "chủ chiến", người thì "chủ hoà", người thì "lo chống giữ lâu dài", người thì "chẳng chiến cũng chẳng hoà" và không ít người chẳng đưa ra được chính kiến gì. Vua Tự Đức đi từ chống đỡ yếu ớt và đến thất bại, đến "chủ hoà" thương lượng và nhượng bộ dần đất đai và chủ quyền cho giặc.
Đây là lần đầu tiên dân tộc ta phải đương đầu với một đối tượng xâm lược mới, trong một bối cảnh lịch sử mới mà những kinh nghiệm cổ truyền cần được vận dụng trong một phương thức đấu tranh mới.
"Chủ chiến" nhưng nếu chỉ biết đánh, không biết dựa vào dân để đánh lâu dài và kết hợp lo canh tân để tăng cường tiềm lực đất nước thì cũng khó giữ được nước.
"Chủ hoà" mà chỉ lo thương thuyết, cầu xin giặc, không dám dựa vào dân, không lo canh tân đất nước thì chỉ dẫn đến thất bại và đầu hàng. Con đường "chủ hoà" theo cách của Tự Đức và triều Nguyễn là con đường thất bại chủ nghĩa, đã dẫn đến hậu quả nhượng ba tỉnh miền Đông rồi để mất 3 tỉnh miền Tây của Nam Kỳ lục tỉnh, và sau đó tiếp tục đưa đất nước đến bại vong.
Với hệ tư tưởng Nho giáo bảo thủ, triều Nguyễn tự giam mình trong những giáo lý đã chết cứng của Thánh hiền, quay lưng lại mọi trào lưu tiến hoá trên thế giới, khước từ mọi đề nghị canh tân đất nước của những trí thức yêu nước cấp tiến.
Nỗi đau lòng và tính bi kịch của PTG là một mặt ông cùng "chủ hoà" với triều đình, rất mực trung thành với nhà vua, mặt khác ông lại nặng lòng yêu nước thương dân. Mâu thuẫn đó đã đẩy ông đến chỗ bế tắc và chỉ còn biết lấy cái chết để kết thúc cuộc đời và bày tỏ nỗi lòng của mình. Có lẽ tác giả Đại Nam chính biên liệt truyện phần nào đã thấu hiểu lòng ông khi nhận xét :" Thanh Giản là người ngay thực, giữ lòng liêm khiết, làm quan cần mẫn, thận trọng, gặp việc dám nói. Trải thờ 3 triều, vẫn được yêu quý. Đến khi mang cờ tiết đi Nam, thế không làm sao được, biết tội tự uống thuốc độc chết. Thực là ở vào chỗ người ta khó xử. Xem tờ sớ để lại thì lòng trung ái chứa chan ở ngoài lời nói" (22). Đúng như nhiều tác giả đã nhìn nhận, cái chết của PTG là một bi kịch.
Trong hội thảo, chúng ta đã chỉ ra trách nhiệm của PTG trong trách nhiệm chủ yếu thuộc về Tự Đức và triều Nguyễn, nhưng tất cả chúng ta đều nhất trí không nên và không thể gán cho ông cái tội "bán nước" hay "phản bội tổ quốc". Đó là sự qui kết khá nặng nề, không có căn cứ, vừa không đúng với hành động và động cơ của ông, vừa trái với tấm lòng ngưỡng mộ và kính mến mà xưa nay nhân dân quê hương vẫn giành cho ông. Với những kết quả như trên, chúng ta có thể kết luận cuộc hội thảo khoa học của chúng ta đã thành công tốt đẹp. Thành công tốt đẹp không có nghĩa là chúng ta đã giải quyết xong mọi vấn đề liên quan đến PTG và nhất trí với nhau về mọi khía cạnh trong nhìn nhận và đánh giá PTG. Sử học là một khoa học mà nhận thức về đối tượng của nó là một quá trình tiến dần đến chân lý, nhưng không thể một lúc nắm bắt toàn bộ chân lý. Cuộc hội thảo của chúng ta đánh dấu một bước mới trong nhận thức và đánh giá về PTG, nhưng đồng thời cũng mở ra nhiều vấn đề mới cần tiếp tục nghiên cứu và thảo luận.
Qua cuộc hội thảo này, chúng ta thấy rõ những mặt hạn chế và bế tắc của PTG, nhưng đồng thời chúng ta cũng trân trọng ghi nhận những cống hiến tích cực của ông trong toàn bộ cuộc đời và sự nghiệp, đánh giá cao nhân cách và phẩm chất cao quý của ông.
Chúng tôi hy vọng kết quả của cuộc hội thảo sẽ góp phần làm sáng tỏ hơn cuộc đời và sự nghiệp một con người mà từ khi nhắm mắt cho đến nay luôn luôn đứng trước những sự đánh giá mâu thuẫn gay gắt trong khen và chê, trong bình luận công và tội. Chúng ta còn tiếp tục nghiên cứu và thảo luận, nhưng những gì đạt được trong hội thảo nói lên lòng mong mỏi của chúng ta muốn trả về cho PTG những giá trị và những hạn chế đích thực của ông, muốn có sự nhìn nhận khách quan, công minh và thoả đáng. Những kết quả và thái độ của hội thảo chắc sẽ giải toả phần nào những mặc cảm bấy lâu đè nặng lên tâm tư của nhiều người, kể cả con cháu PTG và con cháu Trương Định, những người "chủ chiến" đã kiên quyết chiến đấu chống Pháp xâm lược và đã hy sinh vì tổ quốc, vì nhân dân.
Kết quả cuộc hội thảo cũng là cơ sở khoa học để Tỉnh uỷ và Uỷ ban Nhân dân hai tỉnh Vĩnh Long, Bến Tre tham khảo trong biên soạn các sách về danh nhân quê hương, về giáo dục truyền thống, về xử lý những di tích liên quan đến PTG. Chúng tôi trân trọng đề nghị bảo tồn và tôn tạo toàn bộ các di tích về PTG, nhất là ngôi mộ ở Bến Tre, Văn Thánh Miếu và Văn Xương Các ở Vĩnh Long nhằm ghi nhớ và phát huy những phẩm giá, nhân cách cao quý của một người trí thức nặng lòng yêu nước thương dân nhưng cuối đời đã lâm vào cảnh bế tắc, bi kịch trong một bối cảnh gian truân và đau thương của đất nước.

----------------------

Chú Thích:
1. Đại Nam thực lục, t.32, Hà nội 1974, tr.269.
2. Đại Nam thực lục, t.37, Hà nội 1997, tr.223, 225.
3. Trần Huy Liệu: Chúng ta đã nhất trí về việc nhận định Phan Thanh Giản. Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 55, 10/1963, tr.18-19.
4. Ban Tuyên huấn Tỉnh uỷ Bến Tre: Quê hương Bến Tre đối với nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản. Tham luận số 2 trong kỷ yếu.
5. Phan Thanh Giản: Lương Khê thi thảo. Viện Hán Nôm, VHV.151, Ạ2125. Phan Thanh Giản: Lương Khê văn thảo. Viện Hán Nôm, VHV.856, VHV.857, VHV.91, Ạ2125.
6. Đại Nam thực lục, t.29, Hà nội 1974, tr.302.
7. Paul Brando: Recits et Nouvelles. Paris 1897, dẫn theo Trương Bá Cần: Phan Thanh Giản với việc mất 6 tỉnh Nam Bộ vào tay thực dân Pháp. Tham luận số 7 trong kỷ yếu.
8. Octave Fore: Les régions inconnues: chasse, pêche, aventure et découverts dans l'Extrême Orien. Paris 1870, dẫn theo Trương Bá Cần, tham luận số 7, đd.
9. Xem Trương Bá Cần, bđd.
10. Châu bản triều Nguyễn hiện nay lưu giữ tại Cục lưu trữ nhà nước và theo kết quả kiểm tra mới nhất có 734 tập, trong đó triều Tự Đức có 386 tập. Đây là một nguồn tư liệu rất quý, nhưng chưa được khai thác bao nhiêu không những về Phan Thanh Giản, mà về nghiên cứu lịch sử Việt Nam đời Nguyễn nói chung.
11. Cao Xuân Dục: Quốc triều hương khoa lục, TPHCM 1993, tr.150.
12. Cao Xuân Dục: Quốc triều khoa lục. Sài Gòn 1962, tr.31.
13. Đại Nam chính biên liệt truyện, t.4. Huế 1993, tr.37-42.
14. Đại Nam thực lục, t.4, sđd, tr.38
15. Đại Nam thực lục, t.22, Hà nội 1969, tr.88.
16. Đại Nam chính biên liệt truyện, t.4, sđd, tr.40-42.
17. Đại Nam thực lục, t.21, Hà nội 1969, tr.57, 212.
18. Khâm định Việt sử thông giám cương mục, dịch và xuất bản từ 1957 đến 1960, gồm20 tập, 2037 trang.
19. Đại Nam thực lục, t.29, Hà nội 1974, tr.305, 309.
20. Đại Nam thực lục, t.30, Hà nội 1974, tr.162, 163.
21. Đại Nam thực lục, t.31, Hà nội 1974, tr.66-65.
22. Đại Nam chính biên liệt truyện, t.4, sđd, tr.46.

Phan Thanh Tâm: Nhận định bài tổng kết về Phan Thanh Giản của “Người Anh Cả”* giới sử học Hà Nội

Nước ta tuy có lúc thịnh, lúc suy
Nhưng hào kiệt đời nào cũng có
(Nguyễn Trãi - Bình Ngô Ðại Cáo)

Gió O vừa nhận được tài liệu đặc biệt của ký giả Phan Thanh Tâm, hậu duệ đời thứ năm của nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản. Trong thư ký giả PTT nói muốn chia sẻ cùng độc giả gio-o sau khi ông đọc bài CUỘC TẤN CÔNG QUÂN SỰ ĐẦU TIÊN CỦA PHÁP VÀO VIỆT NAM của Henry McAleavy (Ngô Bắc dịch) đăng trên gio-o tuần vừa qua. Chúng tôi cám ơn ký giả Phan Thanh Tâm và trân trọng giới thiệu bài viết với bạn đọc

Bài tổng kết “Chúng Ta Ðã Nhất Trí Về Việc Nhận Ðịnh Phan-Thanh-Giản” của ông Trần Huy Liệu, “Người Anh Cả”* giới sử học ở Hà NộI, viết từ tháng 8/1963 tự nó không tạo ra vấn đề hay gây ảnh hưởng gì cả dù rằng không hẳn mọi người đã nhất trí như tựa đề. Bài báo chỉ đâm ra dễ sợ, gây nhiều bất mản sâu đậm khi nó theo đoàn quân chiến thắng tiến vào thủ đô Saigon năm 1975.

Lần đầu tiên trong lịch sử báo chí thế giới, bài của một tác giả, qua đời năm 1969, thão luận về một nhân vật lịch sử, trở thành một án lệnh. “Nhà cách mạng sử học” họ Trần dựa vào ý thức hệ, đã tước bỏ mọi đức tính, sự nghiệp của cụ Phan khi cáo giác nhân vật này đã “theo giặc, chống lại cách mạng, phản lại quyền lợi tối cao của tổ quốc”.

Với bản án như vậy thì chỉ có tử hình. Ðúng thế. Dù cụ Phan đã quyên sinh từ hơn một thế kỷ trước năm 1867, tháng 5/1975, tượng “Tội Nhân Của Lịch Sử” ở trường Phan Thanh Giản Cần Thơ đã bị cảnh vệ mắng nhiếc cụ là “tên bán nước, tên có tội với nhân dân, tên tự tử vì hèn nhát…” rồi dùng búa đập cho đến khi “chiếc đầu gãy lìa khỏi cổ”, trước sự chúng kiến của một số người tập trung để chuẩn bị đi học tập cải tạo trong đó có nhà văn Trần Hoài Thư.

. Theo Giáo sư Văn Tạo, hai giáo sư Nguyễn Công Bình và Nguyễn Ðổng Chi do Ủy Ban Khoa Học Xã Hội ở Hà nội trong thòi gian đầu của cuộc “giải phóng”, đã được cử vào để đóng góp vào việc hạ bệ uy tín, ảnh hưởng của cụ Phan như đổi tên đường Phan Thanh Giản ở Saigon thành đường Ðiện Biên Phủ, đổi tên trường học; xóa bỏ hay hạn chế bớt việc duy trì và tu tạo những di tích lịch sử về cụ ở Vĩnh Long, Ðồng Tháp, Cần thơ.(1)

Phan, Lâm Mãi Quốc; Triều Ðình Khi Dân

Bài báo còn viết gì? Ông Trần Huy Liệu, người Nam Ðịnh (1901-1969), từng làm Bộ Trưởng Bộ Tuyên Truyền và Cổ Ðộng, trong bài nói trên đã vin vào “dư luận nhân dân đương thời biểu hiện trong tám chữ đề cờ của dân quân Tân An, Gò Công mà thủ lãnh là Trương Ðịnh” để cáo giác cụ Phan là đã hàng giặc, dâng nước cho giặc. Ông cho rằng, cụ Phan “công đức đã bại hoại thì tứ đức còn có gì đáng kể”.

Bài viết của “nhà sử học cách mạng” Trần Huy Liệu, nguyên Viện Trưởng Viện Sử Hoc, đăng trên tạp chí Nghiên Cứu Lịch Sử số 55 (10/1963), do ông làm Chủ Nhiệm và Tồng Biên Tập xuất bản ở Hà Nội, còn nói cái chết của Cụ Phan Thanh Giản là theo “đạo dữ, là bất nhân, là phản bội”. Ông tố cáo cụ Phan, đã “dâng toàn bộ lục tỉnh Nam Kì cho giặc”.

Ông Vũ Ngọc Khánh, một người trong giới nghiên cứu có dịp bàn về PhanThanh Giản, một Tiến Sĩ trí thức Nam kì có đầu óc canh tân, cầu hòa, uyển chuyển, cho biết lúc bấy giờ năm 1963, chính sách chung là không thể chấp nhận khuynh hướng đầu hàng, khoan dung; nên cái nhìn về Phan Thanh Giản trở nên khắc nghiệt, vì phải theo quan điểm lập trường nhất định (2). Quan điểm lập trường nhất định đó là gì?

Ban Chấp hành Trung ương đảng khoá III đã họp 25 lần từ tháng 5 đến tháng 12/60 để quyết định các vấn đề quan trọng của đảng CS và Nhà nước, trong đó “có vấn đề nhiệm vụ quốc tế của đảng ta bảo vệ sự trong sáng của Chủ nghĩa Mác Lênin, các kế hoạch 3 năm và 5 năm để xây dựng cơ sở vật chất của Chù Nghĩa Xã Hội ở miền Bắc, tổng tiến công và chiến thắng đế quốc Mỹ ở miền Nam”. (2.1)

(Ngoài ra, theo tôi dười chế độ công sản mọi thứ phải được sự phê chuẩn của nhà nước. Dân chúng không được tư do tôn vinh, ca tụng người nào nếu người đó không nằm trong tiêu chuẩn của Ðảng và nhà nước; người hùng phải được cấp phép).

Ðiều đáng nói là sử liệu “dư luận đương thời tám chữ Phan Lâm Mãi Quốc; Triều Ðình Khi Dân” mà “người viết sử chân chính” Trần Huy Liệu vin vào để kết tội cụ Phan có phải là một chứng liệu xác thực hay không? Ông Phan Huy Lê, Chủ tịch Hội Khoa Học lịch sử Việt Nam trong bài “Phan Thanh Giản, con người, sự nghiệp và bi kịch lịch sử” cho biết, nguồn gốc và xuất xứ chưa rõ. Cần tìm hiểu thêm. (3)

Linh cữu học trò già

Hội Nghị Khoa Học về cụ Phan Thanh Giản tháng 11/1994 tại Vĩnh Long đã kết luận câu nói trên là một loại tồn nghi qua truyền miệng không đáng tin. Theo Ông Nguyễn văn Trấn trong cuốn “Chợ Ðệm Quê Tôi” câu nói đó là câu nói của đàng ngoài. “Chớ tôi từng đọc sách sử, chưa thấy ở trong Nam này có sĩ phu bốc đồng nào nói ra câu bia miệng đó”. (4)

Ðàng khác, Cụ Ðồ Chiểu một lòng kính trọng cụ Phan; đã viết hai bài điếu cụ Phan và cuối đời trong bài “Văn tế lục tỉnh sĩ dân trân vong” đã cùng nói về Phan Học Sĩ và Trương Tướng Quân. Ông Nguyễn văn Châu, nguyên Trưởng ban tuyên giaó Tỉnh ủy Bến Tre, trong bài “Nguyễn Ðình Chiểu hiểu biết về Phan Thanh Giản”, cho biết đọc hết các hịch truyền, cáo thị của nghĩa quân Trương Ðinh tương truyền là do cụ Nguyễn Ðình Chiểu viết không tìm thấy tám chữ này.

Vả lại, chữ mải quốc không có ổn. Mải là bán; mà bán là một sự thuận nhượng để đổi vật; đổi mối lợi cho người bán. Không lẽ cụ Phan bán nước để lấy cái chết? Trước khi quyên sinh cụ gửi trả hết cho nhà vua chức tước, sắc phong; dặn con cháu không được cộng tác với giặc Pháp và chỉ đề chín chữ trên minh sinh cạnh quan tài cụ: linh cữu học trò già góc bể họ Phan. Ngôi mộ ở Ba Tri, Bến Tre, nơi sinh quán của cụ, gần như mộ một dân thường chỉ ghi: Lương Khê lão nông chi mô (ngôi mộ của người nông dân già họ Phan). Cụ thọ 71 tuổi (1796-1867).

Hai con trai của cụ, Phan Tôn, Phan Liêm, nổi lên chống Pháp tại tỉnh Vĩnh Long, lập thành nhóm Cần Vương từ tháng 7 đến tháng 11/1867; khi bị dẹp hai ông bỏ trốn ra Bình Thuận. Người ta lại gặp hai ông bên cạnh Nguyễn Tri Phương ở Hà nôi, rồi bị bắt giữ ngày 20/11/1873.

Dâng sáu tỉnh Nam Kỳ cho giặc

“Nhà sừ học cách mạng” Trần Huy Liệu còn gán cho cụ Phan tội dâng toàn bộ sáu tỉnh cho Pháp. Sư thực thế nào? Hòa Ước Nhâm Tuất 1862, Phan Thanh Giản thừa lệnh triều đình giao cho Pháp ba tỉnh miền Ðông với một số tiền bồi thường để đòi lại tỉnh Vĩnh Long. Ba tỉnh miền Ðông và Vĩnh Long đã bị Pháp chiếm sau khi thành Gia Ðịnh do Nguyễn Tri Phương trấn giữ bị thất thủ sau hai ngày rưởi đánh nhau. Giao hay không giao nó đã mất vào tay Pháp rồi.

Còn ba tỉnh miền Tây mất vì quyết định bất nhất của triều đình. Các người giữ thành Phan Thanh Giản, Trương văn Uyển, Nguyễn Hữu Cơ, Trần Hoan có trách nhiệm là để mất chớ không có giao. Hơn nữa, trước đó “có lời thẩm nghị của đình thần là:các quan chức phải bỏ thành không được kháng cự nếu quân Pháp tấn công” (5).

Ông Võ Văn Kiệt, nguyên Thủ Tướng chính phủ, trong bài “Những suy nghĩ sau hai cuộc Hội Nghị về nhân vật Phan Thanh Giản viết “Càng có thời gian chúng ta càng thấy Phan Thanh Giản bị cái án oan. Nhưng Phan Thanh Giản là người rất nghiêm khắc với mình và vì vậy ông chấp nhận tất cả, kể cả cái chết do ông chọn ngày giờ và ra đi”.

Ngoài ra, là một nhà trí thức thành đạt nhất ở Nam Kỳ lúc bấy giờ, lại là một người nhân bản, cụ ý thức rõ không thể “lùa dê vào miệng cọp chỉ giết hại quân lính và làm tiêu tan tài sản của dân”. Vì cụ Phan:

“Thấy việc Âu Châu phải giựt mình
“Kêu gọi đồng bang: mau thức dậy
“Hết lời năn nỉ chẳng ai tin.”
nên cụ đã “quyên sinh, góp cái chết của mình để khóc cái chết của dân”. (5)

Tiến sĩ Võ Xuân Ðàn, trường Ðại Học Sư Phạm ở Saigon đặt một câu hỏi: “Trên tầm vĩ mô trách nhiệm mất VN, cuối thế kỷ XIX là Vương Triều Nguyễn. Ở tầm vi mô trách nhiệm này thuộc vua Tự Ðức và Phan Thanh Giản. Tự Ðức để mất nước VN; Phan Thanh Giản để mất Nam Kỳ. Còn Bắc Kỳ qua hai lần tấn công giặc Pháp củng đã chiếm được. Trách nhiệm để rơi về tay Pháp thuộc về ai mà việc mất Nam Kỳ luc tỉnh lại qui về cho Phan thanh Giản?” (6)

Thế kỷ XXI nhìn về cụ Phan

Tại Saigon ngày 16/8/03, tạp chí Xưa&Nay, Hội Khoa Học Lịch Sử VN, Hội Ðồng Khoa Học Xã Hội phối hợp tổ chức tọa đàm khoa học “Thế Kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản” đã phổ biến một bản văn nói “ý kiến đồng thuận chung là không thể coi Phan Thanh Giản là “kẻ bán nước”. Nhân cách của Ông, cống hiến của Ông cho đất nước đã chiếm được tấm lòng ngưỡng mộ của nhân dân miền Nam”. Cuộc tọa đàm này là cuộc trao đổi tiếp theo hai cuộc hội nghị về những năm trước (1987 tại Bến Tre và 1996 tại Vĩnh Long) cũng nhằm đánh giá về cụ.

Bản văn còn cho biết,”Ðại biểu của nhiều tỉnh như Vĩnh Long, Bến Tre nêu nguyện vọng là Nhà Nước nên xem xét và đặt lại tên đường Phan Thanh Giản, trường học Phan Thanh Giản, sửa chữa bổ sung kiến thức về Phan Thanh Giản trong các sách giáo khoa, giáo trình để đông đảo đồng bào, nhân dân ta hiểu Phan Thanh Giản hơn và đặt Ông vào đúng vị trí trong lịch sử, trong đời sống văn hóa của nhân dân ta”.

Nhà văn Sơn Nam kể lại, hồi xưa khi đi ngang qua miếu Văn Thánh học trò phải cúi đầu chào ông Phan. Nhà văn nói:”Tôi lại vào bên hông miếu Văn Thánh để cúi đầu trước bức ảnh cụ Phan, chớ nào ai vào chánh điện để chào ông Khổng, ông Tăng Sâm Tử Lộ”. Nhà văn đề nghi, “trong chương trình sử học cho học sinh, nên có một bài nói về ông, đủ tình đủ lý”. (7)

Theo Tiến sĩ Võ Xuân Ðàn, “Ở Bến Tre, Vĩnh Long và cả Nam Kỳ lục tỉnh hàng trăm năm nay đã lưu truyền những chuyện kể, những truyền thuyết, giai thoại nói lên chí hiếu học, tinh thần yêu nước thương dân, cuộc sống thanh bạch, cần mẫn, liêm khiết, trung thực, khiêm nhường của Phan Thanh Giản và coi ông như một biểu tượng tốt đẹp và là niềm tự hào của quê hương xứ sở”. (6)

Phạm Phú Thứ; Nguyễn Ðình Chiểu

Chẳng những vậy, “hầu khắp các tỉnh ở Nam Kỳ không chỉ luôn luôn nhắc nhỡ, nhân dân còn lập bàn thờ thờ ông tại một số đình, đền chùa, miếu. Không ít nhà dân đã treo chân dung ông nơi trang trọng để thể hiện tình cảm như đối với người thân đáng kính trong thân tộc”. (7.1)

Giới trí thức lúc bấy giờ như Phạm Phú Thứ, Nguyễn Ðình Chiểu, Nguyễn Thông rất thông cảm nỗi lòng cụ Phan. Bài điếu văn dài 99 câu của Phạm Phú Thứ có những câu như: “Lòng yêu nước sâu kín của Ngài đối với nước nhà đáng khóc lên được.. Ngài thật là một người học rộng và có phẩm cách hơn người. Có bao nhiêu người hiểu biết tình thế thật sư của nước nhà? Khi nghĩ lùi về nguyên nhân của trận giặc này, tôi rất buồn nhớ đến ý chí của Ngài (không được thực hiện). (8)

Cụ Ðồ Chiểu, có ngòi bút “đâm mấy thằng gian bút chẳng tà”, đã làm hai bài thơ điếu cụ Phan một bằng chữ nôm, một bằng chữ hán. Cụ chỉ viết thơ điếu cho ba người.Trương Ðịnh, Phan Thanh Giản, Phan Ngọc Tòng. Minh trong sạch trải thờ ba chúa. Không Ông ai che chở dân lành. Hay trong lễ truy điệu nghĩa sĩ tại chợ Ðập, làng An Ðức, Ba Tri năm 1883, cụ đọc: Ít người được xem tấm bảng phong thần, Phan học sĩ hết lòng mưu quốc (Phan học sĩ mưu quốc không thành, nhưng tên còn ghi trong tấm bảng phong thần). (9)

Cố học giả Vương Hồng Sển, trong cuốn Nửa Ðời Còn Lại, chương “Trở lại, thử tìm hiểu cảnh ngộ quan Phan khi đi sứ sang Pháp”, ông viết, “bấy lâu nay (1990), tôi nghe đầy tai lời trách quan Phan làm cho mất nước và vua Tự Ðức đứng đầu tội ấy. Thấp cổ bé miệng, tôi có dại gì cãi họ duy trong thâm tâm riêng tưởng họ chưa tới mắt cá quan Phan”.

Lợi dụng sự kiện lịch sử

Ðánh giá một nhân vật lịch sử ngoài việc dựa vào tính xác thật của các sử liệu, còn phải tìm hiểu thái độ của nhân dân đối với nhân vật đó. Bài tổng kết của “Người Anh Cả ” giới sử học Trần Huy Liệu đã lợi dụng các sự kiện lịch sử để phục vụ cho mục tiêu chính tri: phải đập xóa Phan Thanh Giản; biểu tượng của một nhà trí thức, yêu nước, có đầu óc canh tân, đầy lòng nhân ái. Vì sao? Vì nó trái với chủ trương “dẫu cho phải đốt sạch dãy Trường Sơn” hay “đánh Mỹ cho đến người VN cuối cùng” trong khi tổng tiến công chiếm miền Nam. Theo tôi, đó mới thật là theo “đạo dữ, là bất nhân, là phản bội”.

“Nhà báo” và ”chiến sĩ cách mạng” Trần Huy Liệu có quyền có ý kiến riêng, phê phán, đánh giá nhưng phải dựa vào những sử liệu có thật. Không thể lập luận hồ đồ (sáu chữ trong bài tổng kết). Ðúng. Không thể lập luận hồ đô. Phan Thanh Giản có dâng toàn bộ lục tỉnh Nam Kỳ cho giặc không? Không. Hơn nữa, dư luận nhân dân biểu hiện trong tám chữ đề cờ của dân quân Tân An Gò Công mà thủ lĩnh là Trương Công Ðịnh cho đến nay nguồn gốc và xuất xứ vẫn chưa rõ. Người viết sử không thể vin vào một sự kiện chưa rõ và không có cơ sở lý luận để kết tội một nhân vật lich sử.

“Nhà sử học” Trần Huy Liệu đã qua đời nhưng việc làm này không phải đơn độc, tự biên tự diễn; mà có hệ thống, có chỉ đạo. Vì sự công bình của lịch sử và là hậu duệ của cụ Phan, người viết bài này đòi hỏi các giới chức liên hệ; Viện Sử Học Việt Nam… phải có lời xin lỗi gia đình họ Phan chúng tôi về những cáo giác trong bài nhận định và những lời lẽ trong buổi đập tượng kết tội cụ Phan Thanh Giản trước một số đông người hồi tháng 5/1975 tại trường học mang tên cụ ở Cần Thơ.

Mặt khác, Giáo sư sử học Ðaị Học Quốc Gia Hà Nội Phan Huy Lê, Chủ tịch Hôi Khoa học lịch sử VN, có nói rằng kết quả và thái độ của hội thảo chắc sẽ giải tỏa phần nào những mặc cảm bấy lâu đè nặng lên tâm tư của nhiều người kể cả con cháu Phan Thanh Giản (3).

Vâng. Ðiều này đúng cho những ai đã làm một việc sai trái, tầm bậy: dùng uy quyền và bạo lực đập đổ một danh nhân của đất nước. Riêng chúng tôi chẳng hề có mặc cảm gì hết. Vì cụ đã qua nhiềù thử thách của thòi gian và thời đại. Xin trưng dẫn những lời nói về cụ:

-Thủ nghĩa để thành nhân; Ngài giữ trọn nghĩa vụ ấy (Phạm Phú Thứ);

-Một Học sĩ (Nguyễn Ðình Chiểu);

-Cầu cho người được đời đời tiếng thơm (Ðồng Khánh);

-Một sự nghiệp hiển hách (Phan văn Hùm);

-Một tấm gương cho cả thế hệ trẻ (thư một phụ huynh hoc sinh ở Cần thơ đề nghị lập tượng cụ Phan ngày 25/2/1966);

-Nhân vật lịch sử của Nam Bộ, của cả nước chứ không phải riệng gì Vĩnh Long và Bến Tre (Võ Văn Kiệt);

-Nhà yêu nước và người báo hiệu cho một nước VN mới (tựa sách của Phan thi Minh Lể).

Biết người mạnh; biết ta yếu

Nhân nhìn lùi về lịch sử vào những năm giữa thế kỷ XIX, thử xem phải chăng xu thế thiết lập hệ thống thuộc địa của Tây Phương là điều tất yếu? Không hẳn. Vào những năm này, thực tế cho thấy lưỡi gươm của Trương Công Ðịnh, Nguyễn Tri Phương,Thủ Khoa Huân…và ông vua Tự Ðức do dự, bất nhất không thể ngăn chặn được âm mưu xâm lược của thực dân. Riêng Nhật Bản và Thái Lan là hai nước thoát được nhờ họ biết họ yếu; họ nhượng bộ; họ học hỏi.

Nước Việt Nam có ai biết không? Có. Phan Thanh Giản, Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường Tộ…Học giả Vương Hồng Sển trong cuốn Nửa Ðời Còn Lại cho biết cụ Phan đi sứ bên Tây về tâu: bên nước Pháp có thiết kiều, thạch lộ. Các quan trong triều chê: đi xa về nói khoác. Nước ta phú hữu tứ hải còn không đủ thép làm gươm mà họ có thép làm cầu. Họ làm gì có đá để lót đường vì trong khi nước ta không đủ đá để mài gươm cho sắc bén.

Trái lại, Nhật bổn sau khi hải cảng Tokyo bị hạm độị Mỹ oanh tạc, họ mở cửa cho nước ngoài vào buôn bán; nhượng bộ những yêu sách của Mỹ để đợi thời. Và chính nhờ vậy, nhờ sự đồng tâm, nhất trí Hoàng Ðế Mejii (Minh Trị) đã có thể thực hiện công cuộc hiện đại hóa đất nước mình. Sau gần 44 năm cải cách (1868-1912), Nhật Bổn lên thành một cường quốc hiện đại và hùng mạnh(10).

Thái lan cũng biết rõ nhược điểm của mình. Không đủ khả năng quân sự để đối phó, họ mua chuộc Anh hay Pháp bằng những thỏa hiệp ưu đãi mậu dịch; cải tổ thiên Tây phương rất khôn ngoan và ngoạn mục nhất là chính sách mời các cố vấn Tây Phương đến để giữ cho các đế quốc được hài lòng (11).

Nước ta có hào kiệt nhưng không có thế và có thời; cọng thêm ảnh hưởng quá sâu xa nền văn minh phong kiến Trung Quốc nên mới ra cơ sự ngày nay.

Bài này được viết nhân tạp chí Thế kỷ 21, ở California (Hoa Kỳ), số tháng 9/04 có chủ đề về Phan Thanh Giản. Chủ bút tạp chí là nhà văn Phạm Xụân Ðài, tức Phạm Phú Minh, hậu duệ của Phó Sứ Phạm Phú Thứ, trong sứ bộ Phan Thanh Giản sang Pháp và Tây Ban Nha (1863-1864). Âu đó cũng là một điều hay và may./

Phan Thanh Tâm
Shoreview - 8/04

* Những chữ trong ngoặc kép về ông Trần Huy Liệu là những chữ của Viện Sử Học VN; 1- về sự nghiệp & vai trò lịch sử của PTG cua gs Văn Tạo;
2-quần chúng cảm thông để l/s đỡ phần nghiêm khắc của Vũ Ngọc Khánh;
2.1- Nghị Quyết Ðại Hội đảng kỳ III;
3-PTG con người sự nghiệp,và bi kịch l/s của Phan Huy Lê;
4-Chợ Ðêm Quê Tôi của Nguyễn Văn Trấn;
5-nhân cách lớn của Hoàng Lãi Giang;
6-Hãy trả về cho TS Phan Thanh Giản những giá trị và những hạn chế đích thực của TS Võ Xuân Ðàn;
7.1-Ông PTG đã dám nghĩ, dám làm và dám chịu của Nguyễn Hữu Hiệp;
7-Ban đọc & toa soan XưA&Nay số 146;
8-PTG và nỗi đau 100 năm của Hoàng Lại Giang;
9-Nguyễn Ðình Chiểu hiểu Biết về PTG của Nguyen văn Châu;
10-bước mở đầu của sự thiết lập hệ thống thuốc địa Pháp ở VN (1858-1897) của Nguyễn xuân Thọ;
11-Vương quyền Thái Lan đài BBC;
(1, 2, 3, 5, 6, 7.1, 9, là những ý kiến phổ biến trong các cuốc hội thảo vê PTG).

Đại Thần Phan Thanh Giản: Phục hồi danh dự và bảo tồn các di tích văn hoá lịch sử

Tiến sĩ Huỳnh Long Vân 2009

Đại Thần Phan Thanh Giản
Sau ngày 30/04/1975, ở miền Nam Việt Nam có 3 ngôi trường trung học nỗi tiếng bị mất tên. Đó là trường trung học Pétrus Ký, Nữ Trung học Gia Long ở Sài Gòn và trường trung học Phan Thanh Giản ở Cần Thơ. Lý do các trường này bị đổi tên vì nhà cầm quyền (Không dùng từ này) Việt Nam ((Không dùng từ này)) xếp vua Gia Long, đại thần Phan Thanh Giản và nhà bác ngữ học Pétrus Trương Vĩnh Ký vào hạng những tội đồ của lịch sử.

Riêng đối với cụ Phan Thanh Giản, nhà cầm quyền (Không dùng từ này) kết án Ông là “kẻ hèn nhát dâng thành cho giặc, tên bán nước”.

1. Bản án lịch sử bất công

Trong bài tham luận “Chén đắng rượu xuân thu: Bi kịch Phan Thanh Giản” Nhà nghiên cứu sử học Cao Tự Thanh có nhận xét: Ông Phan Thanh Giản là một nhân vật lịch sử có số phận khác thường, đã chết đến 4 lần (1).

Lần thứ nhứt, Ông uống thuốc độc tự tử, sau khi 3 tỉnh miền Tây mất vào tay giặc Pháp.
Lần thứ hai, Ông bị giặc Pháp ám sát, đâm sau lưng bằng những lời lẽ khen Ông đã sáng suốt không chống lại Pháp.
Lần thứ ba, mặc dù đã tự xử bằng chén thuốc độc, nhưng Ông vẫn bị triều đình Tự Đức bức tử với bản án “truy đoạt tất cả chức hàm, đục tên trong bia Tiến sĩ, giữ mãi cái án trảm giam hậu” (2) .
Lần thứ tư, khi nhà cầm quyền Bắc Việt quyết định dùng vũ lực để giải quyết tình trạng đất nước Việt Nam bị chia đôi, thì nền sử học miền Bắc từ bỏ chức năng thiêng liêng: tôn trọng, gìn giữ cùng phát huy những giá trị trung thực của lịch sử, để đi vào con đường phục vụ chính trị đương thời và xử tử ông Phan Thanh Giản, gây ra một công án đau lòng.
Thật thế, hơn 40 năm trước vào thời gian 1962-1963, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, cơ quan ngôn luận của Viện Sử học miền Bắc, có tổ chức một loạt các cuộc hội thảo khá sôi nổi chung quanh việc đánh giá một số triều đại và một số nhân vật lịch sử Việt Nam. Công việc được chuẩn bị cho các cuộc thảo luận này đã được tiến hành rất bài bản. Trong số các nhân vật lịch sử VN được tập trung thảo luận để đánh giá, có Ông Phan Thanh Giản. Nhưng riêng đối với Cụ Phan, thì kết thúc cuộc hội thảo cũng chẳng khác gì kết thúc một phiên toà lịch sử, mà ở đó, ông phải nhận một bản án nghiêm khắc, với những tội danh khó lòng dung thứ được (3).

Ở cuộc thảo luận này, chỉ có hai nhà nghiên cứu Đăng Huy Vận và Chương Thâu, là những người đã cố gắng đặt Ông Phan Thanh Giản trong mối quan hệ chặt chẻ và phức tạp với triều đình Huế để đánh giá và đồng thời đã bình tỉnh ghi nhận chút lòng ưu dân ái quốc của cụ Phan Thanh Giản. Đối với việc này, Ông Trần Huy Liệu, Viện Trưởng Viện Sử học, cho biết: “Điều đáng lưu ý là: Trong quá trình thảo luận, hai bạn Chương Thâu và Đặng Huy Vận trong chỗ không ngờ đã trở nên đối tượng cho một loạt súng bắn vào, chỉ vì hai bạn còn có chỗ chưa dứt khóat về tình cảm với họ Phan” (3).

Và Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 55, tháng 10/1963, công bố bài kết luận của Ông Trần Huy Liệu, dưới tiêu đề: “Chúng ta đã nhất trí về việc nhận định Phan Thanh Giản”. Quan điểm chung của bài kết luận là lên án cụ Phan Thanh Giản: “Phan trước sau vẫn rơi vào thất bại chủ nghĩa, phản lại nguyện vọng và quyền lợi tối cao của tổ quốc và dân tộc”, là phạm tội “ dâng thành hiến đất cho giặc” và từ đó phủ nhận tất cả tư đức của ông như “đức tính liêm khiết”, ”lòng yêu nước, thương dân”....và bài báo kết luận: vì “công đức đã bại hoại thì tư đức còn gì đáng kể” (4).

Đây là bản án tử hình lần thứ tư dành cho Ông Phan Thanh Giản, kẻ đầu hàng giặc hôm qua, cũng sẽ là bản án dành cho mọi hành động khuất phục trước sức mạnh vật chất của kẻ xâm lược hôm nay: năm 1867 là Pháp, và năm 1963 là Mỹ và Đồng minh (1) .

Từ sau bài tổng kết quyết liệt đó, nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản kể như được an bài trong sổ bìa đen, để sau ngày 30/04/1975 trước hết đường Phan Thanh Giản ở Sài Gòn đổi thành đường Điện Biên Phủ, và ở một số nơi có những đề nghị xoá bỏ hay hạn chế việc duy trì và tu tạo những di tích lich sử về cụ Phan. Tượng cụ Phan trong Văn Thánh Miếu ở Vĩnh Long bị bắn xuyên tim, tượng toàn thân đúc bằng đồng tại trung tâm công trường An Hội, Thị xã Bến Tre bị kéo sập, mộ của Cụ ở xã Bảo Thạnh bi bỏ hoang và sau cùng là trường Trung học Phan Thanh Giản Cần Thơ bị mất tên với bức tượng cụ Phan đội mũ cánh chuồn giữa sân trường bị đập gẫy cổ.

.............Tháng năm, tháng bắt đầu của mùa nghỉ hè, nhưng bây giờ tháng năm 1975, không còn là những bài lưu bút ngày xanh, những bịn rịn lưu luyến trong ngày chia tay nữa, mà là lệ đổ và nỗi câm lặng khủng khiếp......Một ngày (của tháng 5 năm 1975), hình như buổi xế trưa thì phải, chúng tôi được lệnh tập trung tại sân cờ. Ðây là lần đầu tiên, chúng tôi được lệnh tập trung. Có biến cố gì không. Có thay đổi gì trong chính sách không. Không ai có thể biết được. Rồi một viên thượng úy đứng trên bậc thềm xi măng dưới cột cờ, cầm giấy đọc. Y đọc gì. Không. Y kết tội. Lần này không phải buộc tội chúng tôi, ngụy quân, ngụy quyền, phản động, tay sai. Mà y kết tội cụ Phan Thanh Giản. Y không kêu là cụ, là ông, mà từ đầu bài đến cuối bài là chữ "tên". Tên bán nước. Tên đầu hàng. Tên có tội đối với nhân dân. Tên tự tử vì hèn nhát. Tên tiêu cực. Tôi không thể nhớ nổi bao nhiêu chữ «tên» mà y dùng. Sau đó là hai tay cảnh vệ dùng búa đập tượng. Ðập cuồng điên. Những mảnh xi măng văng ra tơi tả. Những tiếng búa khô thốc. Nhưng họ không phá hết. Họ vẫn còn chừa lại tấm thân bị thương tích bên chiếc đầu gãy lìa khỏi cổ.

Thưa cụ. Pho tượng không có đau. Nhưng lòng con cháu đau. Cụ đã bay lên một cõi nào rồi, viễn du ở một tận cùng vô định rồi. Nhưng cháu con của cụ thì đau lắm. Những nhát búa như mang theo những vết cứa lên buồng tim.

Có lẽ chúng tôi bây giờ mang tâm trạng của đứa con bị buộc phải nhìn cảnh người thân bị hành xử ngoài công cộng. Nhưng còn hơn thế nữa. Bởi vì nơi đây, không phải là thân nhân, nhưng là di sản, là lịch sử, là niềm tự hào. Kể từ nay, con cháu chúng tôi sẽ không còn được đọc trên trang sách sử về một người sĩ phu bất khuất, chọn cái chết để cứu người, và để giữ cái tiết tháo của kẽ sĩ như cụ Phan nữa (5).

2. Phục hồi danh dự cụ Phan Thanh Giản

Bản án năm 1963 Nhà cầm quyền Bắc Việt dành cho cụ Phan là một bất công lịch sử vì ngay lúc ấy, bên cạnh thái độ lên án, cũng có những ý kiến muốn đánh giá Ông một cách toàn diện, khách quan hơn và phải ghi nhận những phẫm giá, nhân cách của Ông một cách thỏa đáng hơn.

Ngay sau khi cuộc thảo luận 1963 kết thúc với kết luận lên án và phê phán nặng nề như thế, GS Ca Văn Thỉnh, Giám Đốc Thư viện Quốc gia Hà Nội, với tư cách là một người con của Bến Tre, của Nam kỳ Lục tỉnh tỏ thái độ băn khoăn và không đồng ý (6). Ở những năm sau thời điểm 1975, người dân và ngay cả các giới chức cầm quyền của các tỉnh Bến Tre, Vĩnh Long cũng bày tỏ mong mỏi và đòi hỏi các nhà sử học và công luận làm sáng tỏ hơn thân thế và sự nghiệp của Ông Phan Thanh Giản với tất cả những gì Ông để lại cho lịch sử và trong lòng dân, những thành công và thất bại, mặt tích cực và hạn chế cùng những trăn trở và uẩn khúc của đời Ông. Những thay đổi về tư duy kinh tế vào năm 1986 dần dần được mở rộng sang lãnh vực khoa học xã hội và nhân văn, tạo điều kiện thuận lợi để nhiều nhà sử học đánh giá lại cụ Phan Thanh Giản một cách khách quan và đầy đủ hơn.

Đó là những lý do đưa đến cuộc Hội thảo Khoa học Lịch sử thảo luận về Cụ Phan Thanh Giản tổ chức tại Vĩnh Long vào tháng 11/1994. Thành phần tham dự gồm lãnh đạo các cơ quan chức năng của hai tỉnh Vĩnh Long, Bến Tre, Trung tâm Khoa học Xã hội & Nhân văn Quốc Gia, Hội Khoa học Lịch sử VN và Ban Khoa học Xã hội, Sài Gòn. Cuộc Hội thảo đã tập trung làm sáng tỏ những vấn đề trong giai đoạn cuối đời cũng như xem xét và đánh giá con người và sự nghiệp cụ Phan Thanh Giản trong giai đoạn thiếu thời lo ăn học từ 1796 đến khi đổ Tiến sĩ năm 1826 và giai đoạn làm quan phụng sự ba triều Nguyễn: Minh Mạng, Thiệu Trị và Tự Đức từ năm 1826 đến năm 1862 (6).

Kết quả cuộc hội thảo này, là nhận rõ những mặt hạn chế và bế tắc của cụ Phan Thanh Giản: chỉ ra trách nhiệm của cụ Phan Thanh Giản trong trách nhiệm chủ yếu thuộc về vua Tự Đức và Triều Nguyễn, nhưng tất cả đều đồng ý không thể quy kết cho ông cái tội “bán nước” hay “phản bội tổ quốc và đồng thời trân trọng ghi nhận những cống hiến tích cực của ông trong toàn bộ cuộc đời và sự nghiệp, đánh giá cao nhân cách và phẫm chất cao quý của ông (6) .

Cuộc hội thảo năm 1994 đánh dấu một bước mới trong nhận thức và đánh giá về cụ Phan, được xem như một nỗ lực phục hồi danh dự cụ Phan trong dè dặt vì đồng thời cũng mở ra một số vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu như: đâu là sự thật về câu nói truyền miệng “Phan Lâm mãi quốc, triều đình khí dân”(6), hoặc hài kịch kêu gọi đầu hàng của ông Phan Thanh Giản với lời: “Ta đã biên thư cho tất cả các quan và tất cả chỉ huy quân sự là phải bẻ gãy giáo mác và trao lại thành lủy mà không giao chiến”(7) và những tư liệu của Pháp miêu tả như cụ Phan Thanh Giản đã đầu hàng trao thành cho giặc (8).

.............Nếu sau ngày 30/04/1975 có người hốt hoảng, sợ liên lụy đến Ông Phan Thanh Giản và đem cất dấu đồ đạt phụng thờ Ông thì cũng có người can đảm như Ông Nguyễn Sinh Trung, người làng Kim Liên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, một cán bộ CS nghỉ hưu, cư ngụ ở số 15/5A đường Nguyễn An Ninh, TP Vũng Tàu, vào ngày 6 tháng 3 năm 1994 viết thư gởi Bộ Chánh Trị, Ban Chấp Hành Trung Ương Đảng (Không dùng từ này), Chủ Tịch Nhà Nước và Quốc Hội nước CHXHCNVN đề nghị xem xét lai cho thấu tình đạt lý về hai nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản và Trương Vĩnh Ký. Ông còn cho biết thêm lý do thư không gởi cho Thủ Tướng vì trước đó vào ngày 14/03/1993 ông đã viết một lá thư đến Ông Phạm Văn Đồng kiến nghị về cùng vấn đề mà không được phúc đáp. Bức thư của ông Nguyển Sinh Trung đến tay GS Văn Tạo, Viện Trưởng Viện Sử học năm 1997 và sau cùng vào năm 2000 đến tay cựu Thủ Tướng Võ Văn Kiệt. Vốn là người hết lòng ái mộ cụ Phan, Ông Võ Văn Kiệt đã bỏ ra 3 năm để đọc tất cả các tài liệu về cụ Phan và đến ngày 15/07/2003 viết thư cho Ông Dương Trung Quốc, Tổng Thư Ký Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam để nghị các nhà sử học làm sáng tỏ vấn đề cụ Phan Thanh Giản (9).

Đây là giọt nước làm tràn ly

Vào ngày 16 tháng 8 năm 2003, Hội Khoa học Lịch sử VN, dưới sự chủ tọa của GS Chủ tịch Phan Huy Lê, tổ chức buổi Tọa đàm: ” Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản” ở Sở Bảo Tàng, Sài Gòn với mục đích, lần sau cùng làm sáng tỏ toàn bộ vấn đề cụ Phan Thanh Giản. Buổi Tọa đàm được sự hiện diện đông đảo của hơn một trăm nhà sử học, nhà nghiên cứu, nhà chánh trị, nhân sĩ đến từ Hà Nội, Sài Gòn từ các tỉnh Vĩnh Long, Bến Tre, Đồng Tháp, An Giang, Bạc Liêu, Bà Rịa-Vũng Tàu, Huế, Quảng Nam ....(10) và đặc biệt có sự tham dự của nhà sử học TS Phan Thị Minh Lễ đến từ Paris, với những tư liệu mới nhứt về việc Pháp âm mưu chiếm 3 tỉnh miền Tây (11).

Và trong buổi Tọa đàm này với nhiều bài tham luận xử dụng những tư liệu cụ thể của triều đình Huế như Đại Nam thực lục, Đại Nam liệt truyện và nhứt là Châu bản triều Nguyễn để so sánh và chỉ ra tính thiếu trung thực của một số tư liệu của quan chức Pháp như De La Grandière, Paul Vial, E. Luro....miêu tả cụ Phan Thanh Giản đã đầu hàng trao thành Vĩnh Long cho Pháp (7,8) rồi viết thư bắt các thành An Giang Hà Tiên cũng phải nộp nốt cho Pháp. Nhiều tác giả đã cố gắng khai thác thêm những sử liệu trong các di tích lịch sử, văn học dân gian và trong các tác phẩm Lương Khê thi thảo, Lương Khê văn thảo của cụ Phan Thanh Giản (12,13).

Các bài tham luận và phát biểu tại buổi hội thảo về gần như mọi khía cạnh của cuộc sống và sự nghiệp của cụ Phan. Trước hết là về nhân cách, hầu như mọi người đều nhất trí với nhận định Ông là quan thanh liêm vào hàng số một của triều Nguyễn, có lòng thương dân vào loại hiếm, cương trực ngay cả đối với vua, hiếu để với bậc sinh thành, với thầy, với ân nhân....(6).

* Một thành viên khác cho biết: “Tại Quảng Nam, Cụ Phan Thanh Giản được người dân xem như một nhân vật huyền thoại, nhất là khi ông qua đời một cách hùng tráng và bi thảm hết lòng vì dân vì nước”(14).

* Trong bài tham luận: “Phan Thanh Giản- Một nho sĩ có nhân cách”, tác giả Minh Chi trong phần kết luận đã phát biểu như sau: Thật thà mà nói, từ đất nước Việt Nam một thời vang bóng ra ngõ gặp anh hùng, nhưng hiện tại tệ nạn xã hội tràn lan, tham nhũng trở thành một quốc nạn, đạo đức cán bộ không phải xuống cấp mà là xuống dốc, tôi rất thẹn thùng ngồi đây mà bàn về nhân cách của Ông Phan Thanh Giản (15).

* Sau cùng, Ông Võ Văn Kiệt, phát biểu như sau: Hai cuộc hội thảo tôi dự đã làm cho tôi hiểu rõ hơn, sâu sắc hơn nhân vật này; Phan Thanh Giản có cách yêu nước của Phan Thanh Giản, Trương Định có cách yêu nước của Trương Định và tôi khẳng định Phan Thanh Giản là người yêu nước (16).

Tổng kết buổi Toạ đàm GS Văn Tạo, nguyên Viện trưởng Viện Sử học khẳng định: “Cụ Phan Thanh Giản là một nhà yêu nước, thương dân, trọng dân muốn bảo vệ quyền lợi dân tộc bằng cách gắn quyền lợi đó với ý thức thương dân, tinh thần “ dựng nước” trong điều kiện mới và với lòng mong muốn canh tân đất nước. Công lao xây dựng đất nước và đức liêm chính của cụ Phan, trong điều kiện lịch sử lúc đó thật đáng ca ngợi, phải đánh giá là xuất sắc. Những hoạt động dựng nước của cụ trước khi cụ qua đời gắn liền với những di chúc của Cụ cho con cháu và cho hậu thế sau khi qua đời đã biểu hiện rỏ: Cụ là một trong những nhà yêu nước đầu tiên có xu hướng canh tân xứ sở. Sự quyên sinh của Cụ trong điều kiện và hoàn cảnh đó là đáng được ca ngợi, bởi nó biểu lộ rõ phẩm chất của một người suốt đời tận tụy với dân với nước, nhận trách nhiệm không bảo vệ được lãnh thổ, không ham danh ham lợi, không tham sống sợ chết, đã tự nguyện quyên sinh (17).

Kết án cụ Phan bán nước là biến cố lịch sử gây xúc động không nhỏ đối với những ai biết yêu lẽ phải, tính trung thực của lịch sử và lòng tôn kính tiền nhân. Những phê phán đánh giá sai lầm này bắt nguồn từ:

* Thập niên 60, một số nhà sử học miền Bắc, trong vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng đã phạm những sai lầm của chủ nghĩa giáo điều, máy móc, từ đó phủ nhận tất cả tư đức của cụ Phan như “đức tính liêm khiết”, “lòng yêu nước”,“ thương dân”, kết án Ông là người bán nước, dâng thành cho giặc Pháp.

* Sự qui kết không có căn cứ, quá nặng nề trên, vừa không đúng với hành động và động cơ của ông Phan Thanh Giản, vừa trái với tấm lòng ngưỡng mộ và kính mến mà xưa nay nhân dân, quê hương vẫn dành cho ông. Dưới sự thúc đẩy của đa số người dân miền Nam, một số nhà sử học chánh thống đã đánh giá và trả lại cho Cụ những giá trị đích thật về cuộc đời, sự nghiệp và lòng yêu nước thương dân của ông.

Vì lịch sử là một bộ môn đòi hỏi tính chính xác khoa học nên chúng ta ước mong những nhà sử học VN trong hiện tại và ở tương lai, đặt lương tâm chức nghiệp lên trên mọi sức ép của các thể chế đương quyền, để bảo đảm tính trung thực của lịch sử, và trong bế tắc hãy dùng lòng dân làm thước đo phẩm cách và nấc thang giá trị của các nhân vật lịch sử.

3. Trùng tu và tôn tạo các di tích văn hoá lịch sử

Kết quả cuộc hội thảo 1994 và Toạ đàm 2003 đánh dấu một chặn đường dài trong nhận thức và đánh giá về cụ Phan với những biến thiên của lịch sử đất nước và chân dung Phan học sĩ đang dần trở lại trong cái nhìn kính trọng của dân tộc, đặc biệt đối với người dân miền Nam như nhà thơ ái quốc Nguyễn Đình Chiểu ngày xưa đã từng công bằng bình phẩm:

Minh sinh chín chữ lòng son tạc
Trời đất từ đây mặc gió thu.

Ngày 20/01/2008 Viện Sử học nước CHXHCNVN ra Văn Thư công nhận cụ Phan Thanh Giản là người yêu nước, thương dân, thanh liêm, cương trực, đã đóng góp cho xứ sở và dân tộc trên nhiều lãnh vực khác nhau bao gồm chánh trị, ngoại giao, văn học..... xứng đáng được lịch sử tôn vinh. Lãnh đạo của các Tỉnh, Thành ở miền Nam tỏ ra rất đồng tình với ý kiến của giới sử học. Điển hình là lần lượt các di tích văn hoá liên quan đến cụ Phan được trùng tu và tôn tạo:

* Tượng Đại học sĩ được an vị ở Văn Thánh Miếu, Vĩnh Long vào ngày 5/08/2008 (18).

* Bến Tre có ngôi trường trung học phổ thông Phan Thanh Giản Ba Tri từ đầu niên học 2008-2009 (19) và nơi đây, lễ khánh tượng Cụ Phan được tổ chức vào ngày 18/04/2009 (20) .

* Ngày 21/05/2009, TP Cần Thơ tổ chức buổi Toạ đàm thảo luận về phương án trùng tu trường Châu Văn Liêm và hoàn lại tên Phan Thanh Gản. Trong phiên họp, các giới chức tham dự, đa số là các cán bộ lãnh đạo đảng, ủng hộ hoàn trả danh xưng Phan Thanh Giản và giữ nguyên nét kiến trúc hiện nay của ngôi trường (19).

Phát biểu của các giới chức hữu quyền của TP Cần Thơ, sau buổi Tọa đàm:

“TRẢ LẠI CHO CỤ NGÔI TRƯỜNG VÌ TRƯỜNG TRUNG HỌC PHAN THANH GIẢN LÀ NƠI ĐÀO TẠO RẤT NHIỀU NHÂN TÀI PHỤC VỤ XỨ SỞ VÀ DÂN TỘC, TRONG ĐÓ CÓ CÁC ÔNG CHÂU VĂN LIÊM, LƯU HỮU PHƯỚC VÀ SƠN NAM” là một khích lệ lớn lao dành cho những ai, trong nhiều năm qua, đã dấn thân nhằm chu toàn một nhiệm vụ vô cùng khó khăn với ước vọng được nhìn thấy

“TRƯỜNG TRUNG HỌC PHAN THANH GIẢN là NGÔI TRƯỜNG CỦA MỌI THẾ HỆ CỦA CON DÂN & XỨ SỞ CẦN THƠ”.

Tài liệu tham khảo

Cao Tự Thanh: Chén đáng rượu xuân thu - Bi kịch Phan Thanh Giản. Tạp chí Xưa & Nay sốtháng 12/2003.
Đại Nam thực lục, tr.31, Hà Nội, 1974, tr. 296.
Nguyễn Khắc Thuần: Trở lại vấn đề Phan Thanh Giản. Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, tr.185-190.
Trần Huy Liệu: Chúng ta đã nhất trí về việc nhân định Phan Thanh Giản. Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 55, tháng 10/1963, tr. 18-19.
Trần Hoài Thư: Về một ngôi trường. Tạp chí Thế kỷ 21 số 185, tr.95-96, tháng 9/2004.
Phan Huy Lê: Phan Thanh Giản (1796-1867): Con người, sự nghiệp và bi kịch cuộc đời. Tạp chí Xưa&Nay số tháng 8/2000.
Paul Brando: Recits et Nouvelles, Paris 1897, dẫn theo Trương Bá Cẩn, Phan Thanh Giản với việc mất 6 tỉnh Nam bộ vào tay thực dân Pháp. Tham luậm số 7.
Octave Fore: Les regions inconnues: chase, pêche, aventure et découverts dans L’Extrême Orient. Paris 1870, dẫn theo Tham luận số 7.
Nguyễn Hạnh: Câu chuyện Võ Văn Kiệt với “Đại học sĩ” Phan Thanh Giản. Dấu ấn Võ Văn Kiệt, tr. 265-267, tháng 08/2008. Nhà xuất bản Văn hoá Sài Gòn.
Nguyễn Nghị: Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản. Thời báo Kinh Tế Sài Gòn, số 35-2003.
Phan Thị Minh Lễ et Pierre Ph. Chanfreau: Phan Thanh Giản patriote et precurseur du Vietnam moderne. L’ Hartmattan 2002.
Chương Thâu: Giới thiệu Di cảo Phan Thanh Giản: Lương Khê thi văn thảo. Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, tr.85-97.
Việt Chung: Lương Khê Phan Thanh Giản với văn học Nam Bộ. Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, tr.203-213.
Nguyễn Văn Xuân: Phan Thanh Giản và Quảng Nam. Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, tr.125-132.
Minh Chi: Phan Thanh Giản: Một nho sĩ nhân cách. Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, tr.133-138.
Võ Văn Kiệt: Những suy nghĩ sau hai cuộc hội nghị về nhân vật Phan Thanh Giản. Tạp chí Xưa & Nay số tháng 9/2003.
Văn Tạo: Sự nghiệp và vai trò lịch sử của Phan Thanh Giản. Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, tr.23-36.
An vị tượng Phan Thanh Giản tại Khu Văn Thánh Miếu Vĩnh Long. Việt Báo 06/08/2008.
Huỳnh Long Vân: Phan Thanh Giản Cần Thơ: Con đường tôi đi. Đặc san Cần Thơ số 3 tháng 8/2009.
Lễ an vị tượng Đại học sĩ Phan Thanh Giản tại trường THPT .