Thân thế

Trần HÆ°ng Đạo' là con trai An Sinh VÆ°Æ¡ng Trần Liá»…u, gọi vua Trần Thái Tông bằng chú ruá»™t ^[2], và Công chúa Thụy Bà (chị ruá»™t của vua Trần Thái Tông, và là cô ruá»™t Trần Quốc Tuấn) là mẹ nuôi của ông ^[3]. Nguyên quán ông ở xã Lá»™c Vượng tp Nam Định.

Ông là người có “dung mạo khôi ngô, thông minh hÆ¡n người”, và nhờ “được những người tài giỏi đến giảng dạy” mà ông sá»›m trở thành người “đọc thông hiểu rá»™ng, có tài văn võ” ^[4].

Ba lần chống quân Nguyên Mông

Bài chi tiết: Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt

Trần HÆ°ng Đạo trở thành võ quan nhà Trần lúc nào không rõ, chỉ biết vào tháng Chín (âm lịch) năm Đinh Tỵ (1257), ông giữ quyền “tiết chế” để chuẩn bị chống lại cuá»™c xâm lược của quân Nguyên Mông. Sách Đại Việt sá»­ ký toàn thÆ° chép: "Tháng 9 (1257), (Trần Thái Tông) xuống chiếu, lệnh (cho) tả hữu tÆ°á»›ng quân Ä‘em quân thủy bá»™ ra ngăn giữ biên giá»›i (phía Bắc) theo sá»± tiết chế của (Trần) Quốc Tuấn" ^[5].

Sau khi Ä‘ánh lui được quân Nguyên Mông lần đầu (1258), tháng Mười (âm lịch) năm 1283, để chuẩn bị kháng chiến lần hai (1285), Trần HÆ°ng Đạo được vua Trần Nhân Tông phong làm Quốc công Tiết chế thống lÄ©nh các lá»±c lượng quân sá»±. Tháng Tám (âm lịch) năm sau (1284), ông cho duyệt quân ở bến Đông Bá»™ Đầu (gần dốc Hàng Than, Hà Ná»™i ngày nay), đọc bài "Hịch tÆ°á»›ng sÄ©" nổi tiếng, rồi chia quân Ä‘óng giữ nÆ¡i hiểm yếu.

Đầu năm 1285, tức 27 năm sau, quân Nguyên Mông lại ào ạt tiến công vào phía bắc và vùng Thanh Hóa-Nghệ An. Để bảo toàn lá»±c lượng và thá»±c hiện kế "thanh dã" (vườn không nhà trống), Trần HÆ°ng Đạo ra lệnh rút quân. Quân xâm lược vào Thăng Long rồi tiến xuống Thiên Trường (vùng Nam Định) Ä‘uổi theo vua Trần. Vua Trần Thánh Tông lo ngại, vờ hỏi ông xem có nên hàng không. Ông khảng khái trả lời "Bệ hạ chém đầu tôi rồi hãy hàng" ^[6]. Tháng 5 (dÆ°Æ¡ng lịch) năm ấy (1285), ông vạch kế hoạch tổng phản công. Chỉ sau má»™t tháng chiến đấu quyết liệt vá»›i các trận Hàm Tá»­, ChÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, Tây Kết, Vạn Kiếp,...quân dân nhà Trần Ä‘ã Ä‘ánh tan Ä‘á»™i quân Nguyên Mông, giải phóng đất nÆ°á»›c.

Cuối năm 1287, nhà Nguyên xâm lược lần thứ ba. Trần Nhân Tông hỏi: "Năm nay Ä‘ánh giặc thế nào?". Trần HÆ°ng Đạo Ä‘áp: "Năm nay thế giặc nhàn". Khi Ä‘oàn thuyền lÆ°Æ¡ng đối phÆ°Æ¡ng bị tiêu diệt ở Vân Đồn, chủ tÆ°á»›ng là Hoàng tá»­ Thoát Hoan phải rút lui, ông bố trí lá»±c lượng mai phục ở cá»­a sông Bạch Đằng trá»±c tiếp tổ chức chiến trường tiêu diệt toàn bá»™ binh thuyền của Ô Mã Nhi vào tháng TÆ° (âm lịch) năm Mậu Tý (1288). Thoát Hoan nghe tin Ä‘á»™i quân thủy Ä‘ã vỡ tan rồi, liền dẫn tàn quân tháo chạy về nÆ°á»›c, dọc đường bị quân Việt Ä‘ón Ä‘ánh khiến "quân sÄ© mười phần, tổn hại mất 5, 8 phần". Thoát Hoan phải chui vào ống đồng để trốn chạy về nÆ°á»›c.^[7].

Lui về Vạn Kiếp rồi qua đời

Tháng TÆ° (âm lịch) năm Ká»· Sá»­u (1289), luận công Ä‘ánh Ä‘uổi quân Nguyên Mông, Trần HÆ°ng Đạo được phong tÆ°á»›c HÆ°ng Đạo đại vÆ°Æ¡ng. Sau Ä‘ó, ông lui về ở Vạn Kiếp, là nÆ¡i ông được phong ấp (nay thuá»™c xã HÆ°ng Đạo, thị xã Chí Linh, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng). Nhân dân lúc bấy giờ kính trọng ông, lập đền thờ sống (sinh từ) ông ở Vạn Kiếp. Tại đền có bài văn bia của vua Trần Thánh Tông, ví ông vá»›i Thượng phụ (tức KhÆ°Æ¡ng Tá»­ Nha)^[8]

Tháng Sáu (âm lịch) năm Canh Tý (1300), ông lâm bệnh, được vua Trần Anh Tông tá»›i thăm và hỏi về kế sách chống ngăn “giặc phÆ°Æ¡ng Bắc”. Chữa mãi không khỏi bệnh, ông mất ngày 20 tháng Tám (âm lịch) năm ấy, thọ khoảng 70 tuổi.

Khi sắp mất, Trần HÆ°ng Đạo dặn các con rằng: "Ta chết thì phải hỏa táng, lấy vật tròn Ä‘á»±ng xÆ°Æ¡ng, bí mật chôn trong vườn An Lạc, rồi san đất và trồng cây nhÆ° cÅ©, để người đời không biết chá»— nào, lại phải làm sao cho mau mục"^[9]

Nghe tin Trần HÆ°ng Đạo mất, triều Ä‘ình nhà Trần phong tặng ông là "Thái sÆ° Thượng Phụ Quốc công Nhân VÅ© HÆ°ng Đạo Đại VÆ°Æ¡ng". Ông được nhân dân cả nÆ°á»›c tôn vinh là "Đức Thánh Trần" và lập đền thờ ở nhiều nÆ¡i, song nổi tiếng hÆ¡n cả là Đền Kiếp Bạc ở xã HÆ°ng Đạo (Chí Linh, Hải DÆ°Æ¡ng). Đây là nÆ¡i ông lập căn cứ, tích trữ lÆ°Æ¡ng thá»±c, huấn luyện quân sÄ© trong các cuá»™c kháng chiến chống quân Nguyên Mông.