Theo chân một số đồng chí lãnh đạo UBND xã Vân Tảo, men theo con đường làng nhỏ hẹp, chúng tôi đến khu lăng mộ bằng đá nổi tiếng được xây dựng từ thế kỷ 18, thờ một vị tướng dưới triều Nguyễn mà người dân nơi đây vẫn quen gọi là Lăng đá Quận Vân. Có thể thấy, đây là công trình kiến trúc kỳ thú, tất cả vật thể từ con voi đá, chó đá, ngựa đá, nghê đá đến án thư, ngai, bàn đá... đều được chạm trổ, gọt đẽo rất tinh vi, bằng một loại đá xanh quý hiếm, mà theo các bậc cao niên thì xung quanh đây không có loại đá này, phải lấy từ những ngọn núi trên miền ngược. Và cho đến tận bây giờ, người dân xã Vân Tảo vẫn không sao lý giải được việc người xưa đã làm cách nào để có thể vận chuyển những khối đá to với một quãng đường dài như vậy trong khi phương tiện vận chuyển thời đó quá thô sơ để tạo nên một kiệt tác như thế.

Ông Phạm Gia Phán, Chủ tịch MTTQ xã Vân Tảo, cho biết: "Hiện cả nước chỉ có rất ít di tích làm bằng đá như thế này. Ở một số nơi cũng có nhưng không được đồng bộ như ở đây, có nơi chỉ có chó đá, voi đá, cũng có nơi chỉ có án thư hoặc chiến binh". Tuy nhiên, với tầm cỡ một di tích đã được xếp hạng cấp quốc gia nhưng những thông điệp về Khu di tích vẫn chưa có một văn bản chính thức nào ghi lại mà chủ yếu do truyền khẩu và tất cả cũng vẫn... nằm lọt giữa đồng, không có một ranh giới nào với những thửa ruộng canh tác của bà con nông dân, không có mái che, thách thức với trời đất, nắng mưa.

Việc tìm thấy lại khu Lăng mộ cũng là một câu chuyện thật tình cờ. Sau nhiều năm thấy người dân canh tác không hiệu quả do đất quá cằn cỗi, năm 1985, UBND xã Vân Tảo quyết định cải tạo lô đất bằng cách bóc lớp đất trên đi. Khi đào sâu khoảng 1,2m thì thấy lộ ra khu lăng đá với những hiện vật còn khá nguyên vẹn. Từ phía ngoài nhìn vào là 2 con chó đá ngồi, tiếp đó là hai chiến binh tay cầm gươm đao, mũ, áo chỉnh tề, cao khoảng 1,5m. Đến khu giữa là 2 án thư đá, 2 ngai đá, tất cả đều cao khoảng gần 2m, rộng 1,2m, dài 2,4m, được chạm trổ theo hình "long mã chầu nguyệt", ở mỗi bên có 2 con voi phục và 2 con ngựa chiến, phía trong cùng là 2 con nghê đá đứng chầu trước nhà bia 8 mái với chiều cao gần 1,8m, được dựng lên bởi hàng chục phiến đá to chạm trổ hình rồng, phượng nổi, chìm. Phía sau cùng là ngôi mộ đá mà tương truyền dưới đó có 2 ngôi mộ đá.

Và cũng kể từ ngày được công nhận cấp quốc gia đến nay, Khu di tích văn hóa Lăng mộ Quận Vân chưa một lần được trùng tu, tôn tạo, ngoài số tiền trợ cấp 60.000 đồng/tháng dành cho người trông nom. Ngoài việc không có mái che, tường bao quanh bảo vệ, cứ vào dịp tháng 7 hằng năm, khi mùa nước lên, cả khu Lăng đá Quận Vân lại ngập chìm trong nước và bùn. Vì thế, một số chi tiết chạm trổ tinh vi như hình lân, phượng, rồng và các văn tự ghi lại trong nhà bia đã bị bào mòn. Một số bộ phận của các con vật vì thế cũng bị hư hỏng nặng như đuôi voi bị cụt, mặt ngựa bị sứt sẹo, mặt 2 chiến binh cũng bị rỗ nham nhở... Tất cả đều cho thấy di tích đang bị xuống cấp, cần một dự án trùng tu, bảo vệ kịp thời. Ông Phán cho biết: "Chính quyền và người dân xã Vân Tảo được sở hữu một di tích mang tầm cỡ quốc gia nên rất tự hào và luôn có ý thức giữ gìn. Trước hiện trạng của di tích, nhiều lần chúng tôi muốn nâng cấp sửa chữa nhưng một phần vì ngân sách xã eo hẹp, phần nữa vì sợ lối sửa chữa, tu tạo nhỏ lẻ, thiếu chuyên môn không phù hợp với cảnh quan tổng thể nên đành "lực bất tòng tâm".

Chính quyền địa phương cũng như người dân nơi đây mong muốn các cấp, ngành chức năng quan tâm, đầu tư kinh phí để trùng tu, tôn tạo cũng như xây dựng tường bao bảo vệ, nhà tiếp khách. Đây cũng là điều hoàn toàn hợp lý và xứng tầm với một di tích được xếp hạng cấp quốc gia, thu hút được nhiều khách du lịch đến tham quan, thưởng ngoạn. Trong tương lai, có thể kết hợp việc bảo tồn di tích lịch sử với phát triển kinh tế-du lịch văn hóa, làng nghề tỉnh Hà Tây, trong đó có chùa Đậu-đền thờ Nguyễn Trãi-chùa Mui gần đó của huyện Thường Tín, tạo thành một hành trình du lịch văn hóa đa dạng, giàu truyền thống, rất phù hợp trong quá trình hội nhập hiện nay. Dư luận mong các cấp có thẩm quyền sớm có sự đầu tư, trợ giúp hiệu quả cho di tích quý này.

Kim Dung và Thu Anh