ÄÃ¬nh Mông Phụ được xây dá»±ng từ bao giờ, vào năm nào và thờ ai là câu hỏi cho tá»›i nay chÆ°a có câu trả lời rõ ràng. Tuy vậy, theo nhiều nghiên cứu, thì đình Mông Phụ được xây dá»±ng vào thời kỳ Hậu Lê¹ và đầu thời nhà Nguyá»…n². Năm 1858, thời Tá»± Đức, đình được sá»­a chữa lần thứ nhất, và đến nay vẫn giữ nguyên dạng kiến trúc, Ä‘iêu khắc đầu thế ká»· XIX. Đình thờ Tản Viên SÆ¡n Thánh - vị thần đứng đầu trong Tứ bất tá»­³ của người Việt - làm Thành hoàng làng, nhÆ° má»™t chá»— dá»±a tinh thần, má»™t trung tâm há»™i tụ Ä‘oàn kết của cá»™ng đồng để bảo vệ và xây dá»±ng xóm làng. Đình được xây dá»±ng ở vị trí đẹp nhất làng, trên má»™t khu đất cao ráo, thoáng đãng, rá»™ng khoảng 1.800 m². Đình quay hÆ°á»›ng tây nam, mang ý nghÄ©a đề cao đức Thành hoàng làng và hÆ°á»›ng về cái đẹp, cái thiện trên nền tảng trí tuệ. 

          Đình được xây dá»±ng theo kiểu chữ Công (I); gồm Nghi Môn⁴, Tả Mạc⁵, Hữu Mạc⁶ và Đại Đình⁷. Đáng quan tâm nhất là kiến trúc của tòa Đại Đình, được dá»±ng theo kiểu “ba gian hai chái”, sáu hàng chân cá»™t đặt trên má»™t nền đất thấp, trên có sàn bằng ván gá»—; xung quanh chỉ có lan can gá»— kiểu chấn song nên rất thông thoáng. Bá»™ khung đình được trạm khắc chủ yếu là các họa tiết rồng, lân, cá chép, chim, hoa lá… Ä‘Æ¡n giản nhÆ°ng không kém phần sống Ä‘á»™ng, gợi cảm. Mái đình to, bè, hÆ¡i võng nhẹ, bờ nóc hÆ¡i cong; được lợp bằng ngói mÅ©i hài; trên các góc mái được trang trí bởi các con vật thuá»™c hàng “tứ linh” nhÆ° rồng, lân… vá»›i  những vân xoắn lá»›n. Nhìn chung, những họa tiết trang trí trên bá»™ mái đều gắn vá»›i vÅ© trụ; khiến cho mái đình, thân đình và dÆ°á»›i đất hợp thành má»™t thể thống nhất, hòa hợp của thiên (trời) - địa (đất) - nhân (con người).

          Hàng trăm năm nay, đình Mông Phụ là niềm tá»± hào của người dân nÆ¡i đây. Đứng trÆ°á»›c ngôi đình này, chúng ta cảm thấy rõ ràng má»™t dòng văn hóa xứ Đoài vẫn còn Ä‘ang hiện hữu, nhÆ° sá»± minh chứng của cái đẹp trường tồn trÆ°á»›c thời gian. Đình đã được Nhà nÆ°á»›c xếp hạng là di tích lịch sá»­ - văn hóa cấp quốc gia.

          Chú thích:

            1. Thời Hậu Lê: còn gọi là thời Lê Trung HÆ°ng (1533 - 1789).        

2. Nhà Nguyá»…n:1802 - 1945 (bắt đầu khi Hoàng đế Gia Long lên ngôi năm 1802 sau khi đánh bại nhà Tây SÆ¡n và sụp đổ hoàn toàn khi Hoàng đế Bảo Đạithoái vị vào năm 1945 –  tổng cá»™ng là 143 năm).

3. Tứ bất tử là tên gọi chung của bốn vị thánh bất tử trong tín ngưỡng Việt Nam, đó là Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên vương, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh Công chúa.

4. Nghi Môn: Cổng chính.

            5. Tả Mạc: Nhà bên trái; Hữu mạc: Nhà bên phải.

            6. Đại Đình: Tòa đình chính (đình lá»›n).

Kiều Tập - ĐTT Sơn Tây