Hiệp Hòa

Đối với các định nghĩa khác, xem Hiệp Hòa (định hướng).

Hiệp Hòa đế 協和帝
Chân dung vua Hiệp Hòa
Hoàng đế nhà Nguyễn
Trị vì	30 tháng 7, 1883 - 29 tháng 11, 1883
Tiền nhiệm	Nguyễn Cung Tông
Kế nhiệm	Nguyễn Giản Tông
Thông tin chung
Hậu duệ	17 người con, bao gồm 11 hoàng tử và 6 công chúa
Tên húy	Nguyễn Phúc Hồng Dật
Niên hiệu	Hiệp Hòa 協和
Thụy hiệu	Văn Lãng Quận Vương 文郎郡王
Triều đại	Nhà Nguyễn
Thân phụ	Nguyễn Hiến Tổ Thiệu Trị hoàng đế
Thân mẫu	Tài nhân Trương Thị Thuận
Sinh	1 tháng 11 năm 1847
Mất	29 tháng 11, 1883 (36 tuổi) Huế, Việt Nam

Hiệp Hòa (chữ Hán: 協和; 1 tháng 11, 1847 – 29 tháng 11, 1883), là vị hoàng đế thứ 6 của triều đại nhà Nguyễn trong lịch sử Việt Nam.

Thân thế

Hiệp Hòa đế tên thật là Nguyễn Phúc Hồng Dật (阮福洪佚), còn có tên là Nguyễn Phúc Thăng (阮福昇), sinh tại Huế, là con thứ 29 và là con út của vua Thiệu Trị và bà Tài nhân Trương Thị Thuận. Tước phong ban đầu của ông là Lãng Quốc công (朗國公).

Bị lên ngôi vua

Năm 1883, Tự Đức đế băng hà, theo di chiếu, Hoàng tử trưởng Nguyễn Phúc Ưng Chân lên nối ngôi. Nhưng ông này chỉ làm vua được 3 ngày chưa kịp đặt niên hiệu , thì bị hai Phụ chính Đại thần là Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường, hài tội để phế bỏ và bị bỏ đói cho đến chết vào 6 tháng 10 năm 1883.

Đồng thời với việc truất phế Dục Đức, hai Phụ chính trên đề nghị lên Hoàng thái hậu Từ Dụ, đưa Lãng Quốc công lên làm vua.

Nhà Hồng Dật ở Kim Long (Huế). Theo Phạm Khắc Hòe (1902-1995), nguyên là Ngự tiền văn phòng đổng lý của Bảo Đại, khi đình thần ra đó rước, dù năn nỉ mấy, Hồng Dật cũng không đi, nên cuối cùng phải dùng đến vũ lực mới đưa được ông vào Tử Cấm thành.

Hai hôm sau, 30 tháng 7 năm 1883, Hồng Dật lên ngôi vua, lấy niên hiệu là Hiệp Hòa.

Bị phế truất và qua đời

Sách Việt Nam sử lược chép:

Trong Huế thì vua Hiệp Hòa cũng muốn nhận chính sách bảo hộ để cho yên ngôi vua, nhưng các quan có nhiều người không chịu, và lại thấy Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết chuyên chế thái quá, muốn dùng kế mà trừ bỏ đi, bèn đổi Nguyễn Văn Tường sang làm Binh bộ Thượng thư, Tôn Thất Thuyết làm Lại bộ Thượng thư, để bớt binh quyền của Tôn Thất Thuyết.

Hai người thấy vua có lòng nghi, sợ để lâu thành vạ, bèn vào tâu với bà Từ Dụ Thái hậu để lập ông Dưỡng Thiện là con nuôi thứ ba vua Dực Tông, rồi bắt vua Hiệp Hòa đem ra phủ ông Dục Đức cho uống thuốc độc chết. Vua Hiệp Hòa làm vua được hơn 4 tháng, sử gọi là Phế Đế.

Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết đã giết vua Hiệp Hòa rồi, lại thấy quan Phụ chính Trần Tiễn Thành không theo ý mình, cũng sai người giết nốt.

Vua Hiệp Hòa mất ngày 30 tháng 10, năm Quý Mùi, tức 29 tháng 11 năm 1883. Dưới thời Thành Thái vào năm 1891, ông được truy phong là Văn Lãng Quận vương (文郎郡王).

Theo Chapuis, khi Hiệp Hòa lên ngôi vua thì ông đã 37 tuổi, đủ chính chắn để nhận thấy sự chuyên quyền của các quan Phụ chính đại thần, nên không hài lòng. Các quan đại thần Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết cũng nhận thấy thái độ của nhà vua nên cũng có ý muốn phế vua.

Năm 1883, Hiệp Hòa buộc phải ký Hiệp ước Harmand với Pháp với những điều khoản nặng nề, như nước Nam phải chấp nhận sự bảo hộ của Pháp và Pháp có quyền kiểm soát quan hệ của nước Nam với các quốc gia khác, kể cả Trung Hoa; và tỉnh Bình Thuận phải nhập vào Nam Bộ do Pháp chiếm làm thuộc địa. Với bản hiệp ước này, uy tín vua Hiệp Hòa trong triều đình cũng như với dân chúng bị tổn hại nghiêm trọng.

Trong triều đình, Tôn Thất Thuyết ra mặt chống vua, như không chịu quì lậy và to tiếng với nhà vua. Sự thù nghịch này làm vua Hiệp Hòa lo ngại cho tính mạng của mình, nên tìm kiếm sự hỗ trợ từ phía Công sứ Pháp Champeaux, tìm cách bãi bỏ các quan Phụ chính đại thần. Không may cho vua Hiệp Hòa, việc này bị Tôn Thất Thuyết phát hiện nên Tôn Thất Thuyết ra tay trước.

Thông tin thêm việc bị bức tử

Việc bị bức tử, theo Việt sử tân biên (Quyển 5, Tập thượng), thì:

"Vua Hiệp Hòa thấy ông Tường và ông Thuyết có lập trường chính trị trái ngược mình, liền viết một bức thư giao cho Hồng Sâm, vừa là Bí thư vừa là anh em thúc bá của mình, để mang qua tòa Khâm để nhờ tay Pháp hạ hai quan Phụ chính trên.

Việc lén lút này, bị Nội giám Đạt biết được, mách với ông Tường. Và ông Tường bắt được lá thư nằm trong chiếc hộp sơn, có đóng dấu của nhà vua.

Ngay trưa hôm ấy (29 tháng 11 năm 1883), sau khi truyền đóng hết tất cả các cửa Hoàng thành lại, triều thần nhóm họp bất thường hạch tội vua Hiệp Hòa. Nhà vua bị buộc ba tội:

-Thâm lạm công nhu.

-Không chịu nghe lời khuyến cáo của các quan phụ chính.

-Tư thông với đại diện của Pháp.

Vua Hiệp Hòa không cãi được, triều đình buộc ông phải thoái vị...

Sau khi ký tên và đóng dấu son vào tờ tuyên ngôn, vua Hiệp Hòa không được nói một lời nào nữa. Trong khi ông trở về Nội cung thì bản án tử hình ông đã được quyết định. Chừng một giờ sau, võ tướng Ông Ích Khiêm được cử ra thi hành bản án...Ông vua vừa bị phế do dự một lát rồi chọn chén độc dược. Vào khoảng 4 giờ, người ta khiên ông về đến tư thất rồi trút hơi tàn vào khoảng mặt trời lặn. Sáng hôm sau, hoàng thân Hồng Sâm cũng bị xử chém chết, vì tội đồng lõa với Hiệp Hòa để bán nước. Ông Trần Tiễn Thành, bấy lâu không đồng chính kiến với ông Thuyết, và cũng vì không chịu ký tên vào tờ phế truất vua Hiệp Hòa, cũng bị ông Thuyết cho lính Thân nghĩa đến tận nhà đâm chết. Sợ quá, Tuy Lý Vương dẫn vợ con chạy ra cửa Thuận An nương nhờ Picard Destelan, chỉ huy tàu Vipère, nhưng rồi cũng bị bắt đày vào Quảng Ngãi (1884).

Cuộc khủng hoảng chính trị này đã làm cho phe thân Pháp, phe chủ hòa mất tinh thần. Làn không khí khủng bố bao trùm khắp kinh thành Thuận Hóa".

Kể lại cái chết thảm của nhà vua, trong sách Đại Nam thực lục có đoạn:

..."(Hiệp Hòa) còn chần chờ không uống, Ông Ích Khiêm bèn lấy nước chè ấy (đã cho thuốc độc vào) đổ vào miệng vua. Lập tức phát lên như người phải gió. Một lúc lâu Trần Xuân Soạn ra truyền rằng nếu để lâu quá sẽ phải tội nặng, lập tức lấy tay bóp họng vua lè lưỡi, lồi mắt ra, rồi vua mới chết. Đến lúc đưa về phủ, thấy chỗ họng vua sưng như cái cung giương lên, ai cũng thấy làm lạ"...

Vai trò trong sử Việt

Tin rằng vấn đề Bắc Kỳ chỉ có thể được giải quyết ở Huế, bộ chỉ huy Pháp liền lợi dụng việc hai quan phụ chính là Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết vừa phế truất và bắt giam vua Dục Đức, để dương oai.

Trong khi bộ binh của tướng Bouet bận việc quân ở Bắc Kỳ, tướng Courbet đem hạm đội tới đánh cửa Thuận An ngày 18 tháng 8 năm 1883. Trước sức mạnh của đại bác, triều đình Huế phải đề nghị hưu chiến. Và Tổng ủy Harmand đã tới Huế để thương lượng và rồi một hòa ước được ký kết ngày 25 tháng 8 năm 1883, dưới thời vua Hiệp hòa, đó chính là Hòa ước Quý Mùi hay còn gọi là Hòa ước Harmand.

Việc ký hòa ước này, đối với phái chủ chiến, được xem như là một kế hoạch hoãn binh, để họ có thời gian lập những đội nghĩa quân, đắp thêm đồn phòng thủ quanh kinh thành và xây dựng các căn cứ bí mật...

Trong khi ấy, Nguyễn Thế Anh viết: Vua Hiệp hòa lại chủ trương hóa giải. Chính sách đó, được coi là quá nhu nhược, nên bị ép uống thuốc độc chết.

Còn theo sách Lịch sử Việt Nam (1858 - cuối thế kỷ 19), thì từ sau Hòa ước Quý Mùi, phong trào chống đối lại sự đầu hàng của triều đình càng thêm rộng khắp. Ấy vậy mà vua Hiệp Hòa còn nghe theo Khâm sứ De Champeaux, cử người ra Bắc để triệt hồi các võ tướng đang trấn giữ ở nơi đó về kinh. Tuy cả hai lần đều bị thất bại, các tướng như Hoàng Tá Viêm, Trương Quang Đản, Ngô Tất Ninh...đều không tuân lệnh và đều ở lại để cùng nhân dân tiếp tục kháng Pháp, nhưng việc làm đó của nhà vua đã khiến nhiều người thêm phẫn nộ.

Và cũng theo sách trên, ngoài việc loại bớt uy quyền của hai quan phụ chính, như Việt Nam sử lược đã chép, vua Hiệp Hòa còn có những hành động khác nữa, như: cử Tuy Lý Vương làm đại diện để giao thiệp thẳng với Tòa Khâm sứ, tự tiện tiếp De Champeaux tại điện Văn minh, nghe lời tâu của hai hoàng thân là Hồng Sâm và Hồng Phì định loại trừ ông Tường, ông Thuyết...

Chính vì vậy, mà hai ông phụ chính này đã phải gấp rút cho phế và cho bức tử nhà vua, để rồi khi Khâm sứ De Champeaux cho rằng việc Kiến Phúc lên nối ngôi là "trái với Hòa ước Quý Mùi" thì ông Thuyết tuyên bố rằng, "hòa ước" đó hoàn toàn không có giá trị gì, bởi người đứng đầu ra nó là Hiệp Hòa đã không còn nữa!

Tham khảo

• Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục (quyển 8). Nhà xuất bản Giáo Dục, 2007.
• Trần Trọng Kim, Việt Nam sử lược. Nhà xuất bản Tân Việt, Sài Gòn, 1968.
• Hoàng Văn Lân & Ngô Thị Chính, Lịch sử Việt nam (1858 - cuối thế kỷ 19) quyển 3, tập 1, phần 1 (Sách Đại học sư phạm, Nxb Giáo dục, 1979, tr. 37-40).
• Phạm Văn Sơn, Việt sử tân biên, quyển 5, tập thượng, Sài Gòn, 1962 (tr. 84-89).
• Phạm Khắc Hòe, Kể chuyện vua quan nhà Nguyễn, Nxb Thuận Hóa, 1986, tr. 88.
• Nguyễn Thế Anh (Giám đốc nghiên cứu Trường Cao đẳng thực hành Sorbonne - Paris), Việt Nam - thời Pháp đô hộ, xuất bản 1970, Nxb Văn học tái bản 2008, tr. 92.
• Oscar Chapuis (2000). The last emperors of Vietnam. Greenwood Publishing Group, Inc. ISBN 1053-1866 . 

Liên kết ngoài

• Xót lòng lăng một vị vua triều Nguyễn
• Chi tiết liên quan trên trang Bảo tồn di tích cố đô Huế.
• Chi tiết liên quan trên Từ điển bách khoa Việt Nam.
• Hiệp Hòa trên Việt Nam gia phả.
• Lăng đá cổ Hiệp Hòa - Báo Ảnh Việt Nam.