>> Người hết lòng gìn giữ sử thi Banar
>> Hành trình hồi sinh nghệ thuật hát xẩm
>> Những 'cụ đồ' tâm huyết chữ Hán

Dành cả đời người để đi tìm lăng mộ đá, chuyên gia khảo cổ Nguyễn Huy Hạnh đã nghiên cứu, khảo sát tới 55 công trình có niên đại từ thế kỷ 17- 18 trên vùng đất quan họ, hoàn thành luận án tiến sĩ lịch sử có quy mô, tầm cỡ quốc gia và bước đầu xây dựng một công viên đá ngoài trời ở Bắc Giang.

Kinh Bắc, vùng đất dày đặc lăng đá - mộ xác ướp

Dọc con đường quê Kinh Bắc thỉnh thoảng vẫn có một vài khu mộ cổ bằng đá, tạc hình linh thú như voi, ngựa, nghê, sấu đứng chầu hai bên, thậm chí có cả một khu lăng mộ tầng tầng lớp lớp voi ngựa, quân hầu võ tướng, tưởng như một góc của lăng mộ Tần Thủy Hoàng. Đề tài tiến sĩ của nhà khảo cổ Huy Hạnh chính là những công trình này. 

Tiến sĩ Nguyễn Huy Hạnh.

Tiến sĩ Nguyễn Huy Hạnh sinh năm 1956, nguyên Phó giám đốc Bảo tàng tỉnh Bắc Giang và hiện là Trưởng phòng Nghiên cứu - Sưu tầm, Trung tâm Bảo tồn khu Di tích Cổ Loa - Thành cổ Hà Nội. Nghiên cứu của ông là công trình khoa học đầu tiên về lăng đá Việt Nam. Theo ông, các lăng đá ở Hà Bắc cũ (Bắc Ninh, Bắc Giang) đều có mộ táng. Tiêu biểu là lăng Dinh Hương, họ Ngọ, họ Giáp và lăng 18 quận công họ Dương, Phúc An Hầu… Hầu hết các công trình lăng đá được xây dựng từ thế kỷ thứ 17-18  dưới thời Lê Trung hưng. Kiểu kiến trúc điển hình là xây tường bao quanh bằng đá ong, một loại đá cổ xưa hiện chỉ tìm thấy ở một số làng Việt cổ như Thổ Hà, Hữu Nghi (Bắc Giang), Đường Lâm (Hà Nội)…

Ở khu vực trong lăng, các tượng người, thú, đồ thờ đều được tạc bằng đá xanh nhẵn bóng, trông rất đẹp. Phía trước thường có hồ nước, hai bên trồng những hàng cây có tán to, phía sau thường là núi hoặc gò đất cao. Trong lăng có những tấm bia đá chạm trổ tinh xảo. Phần mộ phía dưới đều được làm từ hợp chất.

Lăng Bầu Đá.

Cũng theo ông Hạnh, mộ hợp chất có thể hiểu như “công nghệ” ướp xác của người xưa. Thi hài người đã mất sau khi được ngâm vào dầu thông cho thơm sẽ được mặc rất nhiều quần áo đẹp có thêu hình rồng phượng (đặc biệt, ở xứ Kinh Bắc có thi hài được mặc tới 50 bộ quần áo). Tiếp theo, người ta đóng một chiếc quan tài bằng gỗ ngọc am (gỗ thông già) dày 12-15 cm. Dưới đáy quan tài thường rải chè búp, hoa hòe, rồi đặt một tấm thất tinh để ngăn, giúp cho xác ướp được thơm và khô ráo. Tấm thất tinh khắc sao làm từ gỗ dổi, loại gỗ rất nhẹ và thơm, có khắc hình 7 chòm sao.

Thi hài sau khi đặt ngay ngắn chính giữa quan tài được chèn tiếp nhiều lớp giấy bản xung quanh để hút ẩm. Đóng nắp quan tài là những chiếc đinh đồng dài khoảng một gang tay. Cuối cùng, người ta lấy muối, vôi, cám gạp nếp, bột gạo nếp, mật mía… trộn đều, giã nhuyễn thành một hỗn hợp gọi là “vữa hợp chất”, đổ xung quanh tạo thành chiếc quách rắn chắc đến nỗi nếu dùng cuốc bổ vào cũng chỉ sây sát một chút.

Đây là loại mộ được tìm thấy rất nhiều trong các khu lăng tẩm, mộ cổ ở Việt Nam. Mộ hợp chất chính là những mộ xác ướp, có thể giữ thi thể người chết còn khá nguyên vẹn trong một thời gian dài, nếu không bị xâm hại.

Bảo tàng đá ngoài trời ở Bắc Giang

Lăng đá Dinh Hương.

Theo tiến sĩ Hạnh, hầu hết các khu lăng đá ở Bắc Giang đều đang bị xâm hại với các mức độ khác nhau. Đặc biệt, hiện tượng đào trộm mộ cổ và xâm lấn đất đai di tích vẫn diễn ra. Vì vậy đòi hỏi trước tiên và cấp thiết là phải nghiên cứu, thẩm định hệ giá trị những di sản văn hóa quý đó, nhằm định ra phương án bảo vệ tối ưu và lâu dài.

Trong 24 năm nghiên cứu lăng đá, ông Hạnh đi tìm tòi, quan sát các lăng này và nghiên cứu thuật phong thủy bởi theo ông, đây vốn là quan niệm tín ngưỡng liên quan chặt chẽ đến việc quy hoạch, xây cất lăng mộ và bài trí tượng, đồ thờ trong lăng đá. 

Từ việc nghiên cứu 55 lăng đá, ông đi đến nhận định: “Giá trị của nghệ thuật điêu khắc lăng đá xứ Bắc đa dạng, phong phú, sống động, đẹp đẽ. Tưởng đâu nghệ thuật điêu khắc đá truyền thống Việt được phục hồi và mang tâm hồn dân tộc ở thế kỷ 17-18. Khi mà văn hóa dân gian và văn hóa cung đình xích lại gần nhau và gắn bó thì mỗi lăng đá xứ Bắc là một công trình kiến trúc, điêu khắc, nghệ thuật vô giá.”

Ý tưởng xây dựng đề án “Bảo tàng đá ngoài trời” của ông Hạnh đã hình thành từ những năm 90 của thế kỷ trước. Bản đề án đưa ra khá chi tiết và công phu, được Ủy ban Khoa học Kỹ thuật tỉnh Hà Bắc (cũ) chấp thuận và Ủy ban nhân dân tỉnh duyệt. Nhưng cho đến nay, nó vẫn chưa được thực hiện, nguyên nhân là kinh phí đầu tư còn quá eo hẹp. Vì thế, khuôn viên phía trước Bảo tàng tỉnh, khu vực dự định đặt “Bảo tàng đá ngoài trời”, có quy mô không lớn, những di tích lịch sử bằng đá tìm được và đưa về cũng chưa nhiều.