Tượng đá nữ - Nét độc đáo trong các lăng đá ở Bắc Giang

Xứ Bắc nói chung và tỉnh Bắc Giang nói riêng là nơi có khá nhiều lăng tẩm với nhiều tên gọi khác nhau, là những quần thể kiến trúc và điêu khắc lăng mộ bằng chất liệu đá (đá ong, đá vôi, đá sa thạch) là chính. Đồng thời, toàn bộ các di vật (chủ yếu bằng đá) có trong lăng đá như: Tượng người, tượng thú, nhà bia, bia, đồ thờ bằng đá, nhà mộ, tháp mộ đá...

Đây thực sự là những tài sản văn hoá quý giá. Trong đó tiêu biểu về loại hình tượng nữ ở một số lăng đá ở Bắc Giang chủ yếu được xây dựng vào những năm đầu của thế kỷ XVIII. Những pho tượng nữ trong các lăng đá: Lăng họ Hà, Lăng Dinh Hương, Lăng họ Giáp thường được gọi là thị nữ, thị giả, nữ quan... lực lượng này chắc cũng hiếm số lượng đáng kể trong các cung vua, phủ chúa và dinh thất quan lại cao cấp thời Lê - Trịnh, nên họ đã được tạo tượng và khắc bia ở nhiều lăng. Ở lăng Dinh Hương (xã Đức Thắng - huyện Hiệp Hoà) có 2 pho tượng người hầu nữ. Hai tượng này nhỏ nhắn hơn so với các khối tượng có ở lăng, nhưng được khắc hoạ rất chi tiết như tượng chân dung. Hai vị được bố trí đứng ở hai góc ngoài cửa đàn tế, quay mặt vào nhau. Vị hầu nữ bên trái đầu đội mũ ni có chóp nhọn như một chiếc nón nhỏ, nửa phía sau mũ có 4 lớp vải trùm kín chân tóc, phủ xuống kín tai và gáy. Vị hầu nữ bên phải bưng chiếc tráp khối hộp chữ nhật ngang bụng. Bàn tay trái đỡ dưới hộp tráp, tay phải giữ ngang đầu hộp, để hở nửa bàn tay với những ngón thon dài, đẹp như vẽ... Nhìn chung, đây là những tượng hầu nữ được nghệ sĩ tạo khắc có vóc dáng riêng như chép từ nguyên mẫu thật, rất sống động và ấn tượng. Ở lăng họ Giáp (xã Việt Lập - huyện Tân Yên) tượng Quan hầu nữ lại được đặt đứng thi lễ ở bên trong gian giữa toà Tiền tế, gần với vị trí của bốn cây cột cái. Khác với dáng thấp nhỏ của người hầu ở lăng Dinh Hương; hay dáng béo, mập mạp của quan hầu nữ ở lăng họ Hà, thì cả 4 tượng nữ ở lăng họ Giáp được tạo dáng gần bằng người thật: Thanh tú, cao ráo, người nào cũng có khuôn mặt trái xoan, mũi dọc dừa với trang phục áo dài tha thướt được tăng cường bằng những dải bao lưng lụa mềm mại buông dài xuống tận mũi hài, càng làm tăng thêm vẻ duyên dáng, yêu kiều của các thị nữ. Còn hai vị nữ quan hầu ở lăng họ Hà (xã Đoan Bái - huyện Hiệp Hoà) thì lại khác: Béo tốt, mập mạp, được bố trí đứng thi lễ ngay sau cổng ra vào lăng. Cả hai tượng đều cao bằng người thật. Đặc biệt, tượng được tạo dáng là quan hầu nữ nhưng thuộc ngạch võ quan mà trang phục rất giản dị: Ngoài mặc áo thụng dài, trong mặc yếm, ngang lưng thắt dây bao vải bỏ múi, không xiêm y với đồ nữ trang cầu kỳ như thị nữ ở lăng Dinh Hương, cũng không giáp - trụ, thắt đai ngọc lộng lẫy như võ quan ở lăng họ Giáp. Nhìn chung, những pho tượng hầu nữ ở lăng họ Hà được làm cùng thời với tượng ở lăng họ Giáp và lăng Dinh Hương - triều Lê - Bảo Thái - đầu thế kỷ XVIII. Nếu căn cứ vào Văn bia ở lăng họ Hà, thì đây là những pho tượng tròn quan hầu nữ rất độc đáo được nghệ sĩ điêu khắc cổ tạo tác rất thành công, đẹp có hồn thể hiện tài năng tuyệt vời của người nghệ nhân dân gian xưa. Những pho tượng đá cổ này là di sản văn hoá vô cùng quý giá của tỉnh Bắc Giang nói riêng và của đất nước Việt Nam ta nói chung. Thanh Huyền