Khu di tích khởi nghĩa Yên Thế cách thành phố Bắc Giang 28 km về phía Tây Bắc theo đường tỉnh lộ 398. Đây là nơi còn lưu giữ nhiều dấu tích của cuộc khởi nghĩa nông dân yên Thế chống Thực dân Pháp xâm lược kéo dài suốt 30 năm vào cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20(1884 – 1913) do vị anh hùng dân tộc Hoàng Hoa Thám lãnh đạo.

Hệ thống di tích gắn liền với cuộc khởi nghĩa nông dân Yên Thế bao gồm: đình, chùa, khu lưu niệm, đồn luỹ, các điểm di tích này tập trung trong chu vi bán kính khoảng 10 km. Đây chính là điểm tham quan phù hợp cho những du khách muốn tìm về với cội nguồn dân tộc.

Mặt trước Đồn Phồn Xương

Khu di tích lịch sử văn hóa cuộc khởi nghĩa Yên Thế nằm trên địa bàn thị trấn Cầu Gồ-trung tâm huyện Yên Thế. Đây chính là khu căn cứ của cuộc khởi nghĩa năm xưa. Nằm trên một ngọn đồi cao là đền Thề, nơi mà trước khi ra quân, Hoàng Hoa Thám làm lễ cho nghĩa quân cắt máu ăn thề. Trong Đền có tượng thủ lĩnh nghĩa quân Hoàng Hoa Thám. Phía sau đền Thề là Nhà trưng bày các hình ảnh và hiện vật của cuộc khởi nghĩa như súng kíp, đạn, gươm, mã tấu... cùng các đồ dùng sinh hoạt như mâm đồng, bình lọ, ấm, chén uống nước... của nghĩa quân. Đối diện với đền Thề là đồn Phồn Xương, có bức tường thành dài đắp bằng đất và hàng ngàn lỗ châu mai. Đồn được Hoàng Hoa Thám cho xây dựng năm 1892, trấn giữ con đường độc đạo đi vào căn cứ nghĩa quân. Trước đồn là một hồ nước để bảo vệ mặt tiền đồn. Phía sau đồn nay còn di tích doanh trại, chiến lũy của nghĩa quân. Gần đồn Phồn Xương có phố Bà Ba - trước kia chính là nơi ở của vợ ba Hoàng Hoa Thám - bà Đặng Thị Nho (bà Ba Cẩn) - cũng là một nữ tướng tài của nghĩa quân. Nơi đây còn ngôi mộ của bà Hoàng Thị Thế, con gái của Hoàng Hoa Thám.Tại Phồn Xương du khách còn được thăm quan tượng đài Hoàng Hoa Thám và vào dịp đầu xuân vào ngày 15,16,17 tháng 3dương lịchdu khách còn được hoà mình lễ hội Yên Thế tái hiện lại các trò chơi dân gian, các hoạt động của nghĩa quân năm xưa.Đây là một lễ hội lớn trong vùng.

Đền Thề

Nằm trong hệ thống đồn luỹ quan trọng của cuộc khởi nghĩa Yên Thế còn có đồn Hom: đồn Hom thuộc xã Tam Hiệp cách Đồn Phồn Xương khoảng 3,5km về phía Tây Bắc. Đồn được xây dựng vào giai đoạn giữa của cuộc khởi nghĩa năm 1909. Với vị trí nằm sâu trong rừng Yên Thế là căn cứ an toàn của cuộc khởi nghĩa. Đồn Hom bao gồm: đồn Bà Ba, đồn Cả Dinh, đồn Cả Huỳnh…Kiến trúc theo kiểu Vô-băng, tuy nhiên có điểm khác đó là trong cùng là khu nhà ở của nghĩa quân, các pháo đài và các ụ chiến đấu. Tiếp đến là vòng thành đắp bằng đất hình chữ nhật xung quanh có những lỗ châu mai. Ra ngoài là hào và giao thông hào, các hầm chiến đấu cá nhân.

Di tích Đồn Hố Chuối bao gồm đồn chính và hai đồn phụ ở phía bắc, ngoài ra còn có các đồn luỹ khác ở xung quanh tất cả tạo lên một cụm cứ điểm chiến đấu liên hoàn. Đồn chính Hố Chuối nằm ở thung lũng Hố Chuối thuộc xã Phồn Xương cách đồn Phồn Xương 2km về phía Đông Nam. Di tích này được xây dựng từ giai đoạn đầu của cuộc khởi nghĩa nông dân Yên Thế (1887-1891). Đồn Hố Chuối có vai trò quan trọng về quân sự, là địa điểm phòng thủ kiên cố, nơi tập trung nghĩa quân và diễn ra rất nhiều trận chiến ác liệt, tiêu biểu là trận đánh vào năm 1894 do Đại tá Galieni chỉ huy và tên Lê Hoan làm quân sư. Đồn Hố Chuối gồm thành luỹ và những pháo đài ở các góc. Kiến trúc theo kiểu thành vô-băng. Thành đắp hình chữ nhật chất liệu bằng đất lẫn đá và những lỗ châu mai. Ngoài phần chính là Thành thì xung quanh còn có hệ thống giao thông hào chằng chịt làm lên thế lợi hại cho Đồn lúc bấy giờ, hiện nay đồn Hố Chuối vẫn giữ được những kiến trúc cơ bản. Cách đồn Hố Chuối khoảng 1km về phía Tây du khách còn được tham quan di tích chùa Lèo, xã Phồn Xương, một trong những di tích đã được xếp hạng cấp quốc gia. Khi phong trào khởi nghĩa Yên Thế nổ ra, khu chùa Lèo là trạm tiền tiêu, là cơ sở qua lại của nghĩa quân Yên Thế. Cách di tích chùa Lèo khoảng 3 km về phía Tây Bắc du khách tiếp tục đến tham di tích đình Dĩnh Thép thuộc xã Tân Hiệp, đây là địa điểm diễn ra Đại hội để bầu ra Bộ chỉ huy thống nhất của cuộc khởi nghĩa Yên Thế ngày 24/8/1888. Trên đường trở về thành phố Bắc Giang cùng tham quan di tích chùa Thông thuộc xã Đồng Lạc cách trung tâm huyên Yên Thế khoảng 3km về phía Đông Nam, đây là địa điểm diễn ra cuộc hoà hoãn lần thứ nhất giữa Đề Thám và thực dân Pháp (1894), (di tích xếp hạng cấp tỉnh, Quyết định số 178/QĐ-CT, ngày 28/01/2003).

Trần Thuỳ Nhung

( Ban quản lý di tích)