Khi đình Thổ Tang chưa được xây dựng, người dân nơi đây đã mất đoàn kết. Những trận ẩu đả giữa các làng xảy ra liên miên hết năm này tới năm khác. Nhưng từ khi cao nhân cho ba chữ "hòa vi quý" làm đại tự treo giữa đình làng, thì những chuyện lục đục cũng chấm dứt. Hòa là quý, đó là quan niệm sống hàng đầu mà người Thổ Tang luôn mưu cầu.
Đánh nhau vì thế đất
Ông Nguyễn Văn Thiện, từ đình Thổ Tang cho biết: "Đình Thổ Tang xây trên thế đất lạ, đất khuyết bốn góc, lại là nơi mà tướng Phùng Lân Hổ thời nhà Trần chiến đấu rất dũng mãnh và trọng thương trước khi phi ngựa lên vùng Cao Xá (Lâm Thao, Phú Thọ) và chết tại đó".
Theo ông Thiện, tướng Phùng Lân Hổ bị giặc Nguyên Mông bắn trúng tên vào vai khi đang chiến đấu ở vùng Bạch Hạc - ngã ba sông Việt Trì đã phi ngựa chạy qua Thổ Tang và rơi một giọt máu tươi xuống đó. Nhân dân liền lấy cây trúc cắm vào đánh dấu. Sau này, khi vua nhà Trần tuyên dương tướng Lân Hổ và ban tặng 8 chữ "Nam thiên tráng khí Bắc khấu hàn tâm" thì nhân dân tâu với triều đình cho xây đình để tưởng nhớ.
 |
| Đình Thổ Tang (Vĩnh Phúc). |
Theo lịch sử thì Thổ Tang chỉ là một cái tên mới thời Pháp thuộc. Tên gốc nghìn đời của làng là Địa Tang. Khi người Pháp lập ra khu buôn bán mới nghĩ Địa Tang giống với "địa táng", tức vùng chôn cất người chết. Sau nhiều cuộc họp bàn, quan Pháp đã đổi tên địa danh vùng đất này thành Thổ Tang thương trấn. Cái gốc buôn bán kinh doanh của vùng Thổ Tang từ đấy mà ra.
Ông Thiện cho rằng, không những đình làng xây dựng trên "giọt máu Phùng Lân Hổ" mà làng Thổ Tang xưa cũng thuộc mạch đất thiêng của ngã ba trời đất Bạch Hạc. Tuy nhiên, vì thế đất không được hợp lý nên người các làng hay đối kháng với nhau. Dù khi đình Thổ Tang hoàn thành vào năm 1617 với bức hoành phi "Thần nhân tư duyệt", tức quan và dân cùng bàn nhưng mọi việc vẫn không khấm khá hơn.
 |
| Bức phù điêu chạm nổi trên gỗ lim. |
Hòa là quý
Theo GS Trần Lâm Biền, đình cổ Thổ Tang là một trong những ngôi đình đẹp nhất miền Bắc. Các cổ vật và sắc phong cũng còn khá nguyên vẹn, tuy nhiên đáng chú ý nhất vẫn là bức đại tự chứa đựng triết lý nhân sinh sâu sắc của tiền nhân. Bức hoành phi với 3 chữ đại tự "hòa vi quý", tức hòa là quý. Bức hoành phi này cũng trở thành biểu tượng linh thiêng và được thờ ở đình cổ như một sự tri ân.
GS Trần Lâm Biền kể về bức hoành phi có xuất xứ khá thú vị. Hồi ngôi đình mới làm xong, dù đã có 4 chữ là "Thần nhân tư duyệt" nhưng vẫn chưa thể khánh thành vì dân làng còn nhiều mâu thuẫn. Lúc đó có viên Tổng đốc Sơn Tây kinh lý qua Thổ Tang. Biết vị tổng đốc là người hay chữ, dân làng thỉnh cầu ông cho chữ hoành phi. Sau khi nghe kỳ mục bẩm báo tình hình, trong đó có chuyện dân Tam Lâm với dân Tứ Xóm lâu nay thường xuyên đánh lộn, kể cả dùng cật nứa đâm nhau trọng thương.
Vị Tổng đốc nhíu mày suy nghĩ rồi viết luôn 3 chữ "hòa vi quý". Thấy nghĩa chữ hay quá, dân làng phấn khởi khắc ngay vào bức hoành phi treo lên và mở luôn hội khánh thành đình. Kể cũng lạ, tự nhiên sau đó trong làng trở lại bình yên, không còn chuyện đánh lộn như trước. Tình hình đó được duy trì cho mãi tới ngày nay.
 |
| Ông Nguyễn Văn Thiện nói về xuất xứ 3 chữ "hòa vi quý". |
Theo đánh giá của các nhà sử học, Thổ Tang là nơi duy nhất của nước ta thờ ba chữ "hòa vi quý". Theo quan sát của chúng tôi, ba chữ đại tự này vẫn còn khá nguyên vẹn. Chữ được sơn son thếp vàng trên nền màu gỗ nâu sậm. Hai bên hoành phi là hai dòng chữ nhỏ ghi thời điểm khắc chữ.
Ông Thiện cho biết: "Người Thổ Tang làm ăn buôn bán rất phát đạt. Họ đặt chữ "hòa" làm đầu nên công việc luôn thuận lợi. Hằng năm vào ngày hội đình, sự hòa hợp lại được tôn vinh, trở thành tiêu chí sống hàng đầu đối với dân làng".
Phù điêu vô giá
Đình Thổ Tang suy tôn Lân Hổ Đô Thống Đại Vương là Thành Hoàng làng. Đình dựng theo kiểu chữ Đinh, đại đình là toà nhà lớn chia làm 5 gian, 2 dĩ. Phần nhô ra phía sau là hậu cung. Mái đình lợp ngói vảy hến. Bốn góc mái có đao cong hình rồng. Phần cột của đại đình gồm 56 cột gỗ, được phân bố 8 hàng chạy ngang, 6 hàng dọc. Phần cột của hậu cung gồm 4 hàng chạy ngang, 2 hàng dọc. Đình còn nhiều bức phù điêu chạm nổi trên gỗ rất độc đáo.
Trong đó, bức "Sơn lâm tụ sinh" đặt trên cao chính diện gian giữa của đại đình. Đây là bức chạm khắc công phu, dày đặc hình tượng. Bức phù điêu lớn này ca ngợi vùng đất có sơn lâm hội tụ sinh sống, âm vang mạnh mẽ đã sinh ra người anh hùng Lân Hổ Đô Thống Đại Vương khi mẹ ngài vào rừng đi vào dấu chân hổ, vầng mây đỏ trùm lên cùng với tiếng hổ gầm vang kết thành Lân Hổ.
 |
| Kiến trúc rồng ở đao đình. |
Theo ông Thiện, ngoài những bức phù điêu vô giá đó, đình còn giữ được nguyên vẹn bộ trang phục của tướng Lân Hổ ở trong hậu cung. Cùng với đó là 7 sắc phong của các triều đại ban cho Lân Hổ Đô Thống Đại Vương.
Theo tiết lộ của ông Thiện: "Đình Thổ Tang đã từng được tôn tạo lại. Trong khi tháo các khớp gỗ ra, tôi phát hiện ở trong các kèo cột có một số lỗ nhỏ bằng chiếc chén kèm theo những vật lạ. Đem chuyện hỏi các nhà sử học cũng như các nhà phong thủy, tôi đều nhận được câu trả lời đó là thuật yểm bùa của người xưa".
Cũng chính vì sự linh thiêng của đình Thổ Tang từ xưa nên không ai dám mạo phạm hoặc lấy đi một vật quý nào trong đình. Đó cũng là câu trả lời vì sao 400 năm trải qua mà ngôi đình vẫn nguyên vẹn từ cột lim đến viên ngói vảy hến.
"Đình Thổ Tang được Bộ Văn hóa xếp hạng di tích cấp Quốc gia năm 1964 và cũng là ngôi đình có giá trị lớn về lịch sử, văn hóa, điêu khắc. Ngoài ngôi đình cổ, Thổ Tang còn có chùa Tùng Vân và miếu Trúc làm thành cụm di tích đặc biệt. Đây cũng là quê hương của nhà yêu nước Nguyễn Thái Học".
Ông Nguyễn Văn Thiện (Ban Quản lý di tích đình Thổ Tang)