Bảo tàng Nam Định ra đời từ năm 1958, có tiền thân là phòng Bảo tàng thuộc Ty Văn hoá Nam Định. Năm 1980, UBND tỉnh có quyết định thành lập Nhà bảo tàng. Từ đây Bảo tàng tỉnh Nam Định chính thức là một thiết chế văn hóa có đầy đủ các điều kiện bảo đảm cho hoạt động của một bảo tàng cấp tỉnh.
Dự án đầu tư xây dựng Bảo tàng tỉnh Nam Định tại đường Cột Cờ, TP Nam Định được hoàn thành vào cuối năm 2009. Bảo tàng có tổng diện tích mặt bằng gần 12.000m2 , quy mô xây dựng 5.250m2, công trình chính gồm tòa nhà 3 tầng, tầng 1 sử dụng làm kho hiện vật và khu hành chính của cơ quan, tầng 2 và tầng 3 là nơi trưng bày cố định và các chuyên đề.
Trong dịp kỷ niệm 750 năm Thiên Trường – Nam Định (1262-2012), Bảo tàng Nam Định đã khai mạc trưng bày, chính thức mở cửa phục vụ nhu cầu nghiên cứu, tham quan, học tập của cán bộ, nhân dân, du khách trong và ngoài tỉnh.
Lễ cắt băng khánh thành Bảo tàng tỉnh Nam Định nhân dịp kỷ niệm 750 năm Thiên Trường- Nam Định
Không gian trưng bày của bảo tàng gồm hai phần: trưng bày cố định trong nhà và trưng bày ngoài trời. Với gần hai nghìn tài liệu, hiện vật tiêu biểu, được lựa chọn trong các bộ sưu tập của bảo tàng, các nội dung trưng bày này đã góp phần phản ánh một cách sinh động và tương đối toàn diện đặc trưng lịch sử xã hội của tỉnh Nam Định từ thời kỳ tiền sử đến văn hóa Đông Sơn, thời kỳ Bắc thuộc, thời Lý, thời Trần, thời Lê sơ - Mạc, Hậu Lê, thời Nguyễn và Pháp thuộc, thời kỳ cách mạng kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ... Trong đó mỗi giai đoạn lịch sử đều có nhiều sưu tập và bộ sưu tập hiện vật quý hiếm như: các bộ sưu tập điêu khắc đá tháp Chương Sơn; sưu tập đất nung thời Lý; sưu tập đồ dùng sinh hoạt và vật liệu kiến trúc thời Trần, sưu tập đồ gốm tôn giáo thời Lê – Mạc, sưu tập điêu khắc gỗ và đồ đồng thời Hậu Lê, sưu tập hình ảnh, hiện vật về Trường thi Hương triều Nguyễn và Thành Nam xưa v.v…
Bộ trưởng Bộ VHTTDL Hoàng Tuấn Anh đi thăm hệ thống trưng bày của Bảo tàng Nam Định
Trong đó đặc biệt chú ý của phần trưng bày cố định là các hiện vật thời Lý và thời Trần:
- Trưng bày thời Lý (thế kỷ XI - XIII) giới thiệu hình ảnh, tư liệu, hiện vật của bảo tháp Chương Sơn được vua Lý Nhân Tông cho xây dựng và đích thân ngự khi khánh thành trên đỉnh núi Ngô Xá, xã Yên Lợi, Ý Yên.
-Trưng bày thời Trần (thế kỷ XIII - XIV), tập trung làm nổi bật 3 nội dung cơ bản: khẳng định Nam Định là quê hương, đất phát tích của vương triều Trần; quy mô cấu trúc Hành cung Thiên Trường và các căn cứ địa của nhà Trần trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên – Mông; quá trình nghiên cứu và kết quả khai quật khảo cổ học tại các di tích thời Trần tại Nam Định.
Cánh cửa thời Trần- hiện vật của Bảo tàng Nam Định
Về phần trưng bày ngoài trời của Bảo tàng Nam Định khá phong phú, tập trung trưng bày các tác phẩm nghệ thuật, tôn giáo và điêu khắc chất liệu đá thể khối lớn, có niên đại từ thế kỷ XIII – XX. Đó là nhóm vũ khí, khí tài tham gia bảo vệ bầu trời Hà Nam Ninh trong cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ; các loại hình hiện vật của nhiều giai đoạn lịch sử được thám sát, khai quật tại các di tích, di chỉ khảo cổ trên địa bàn tỉnh trong nhiều năm qua.
Trong khuôn viên của Bảo tàng còn có di tích Cột cờ Nam Định – là 1 trong 6 Cột cờ trên cả nước được triều Nguyễn cho xây dựng đầu thế kỷ XIX. Đây không chỉ là một công trình kiến trúc, nghệ thuật có ý nghĩa lịch sử mà còn hàm chứa giá trị tâm linh, là nơi thờ Giám Thương công chúa (Nguyễn Thị Trinh) - liệt nữ anh hùng có công bảo vệ Cột Cờ và kho lương Nam Định trong thời kỳ chống Pháp cuối thế kỷ XIX. Ngoài ra trong di tích Cột Cờ còn trưng bày một số tư liệu, hình ảnh về Thành Nam xưa
Di tích Cột Cờ thời Nguyễn tại Bảo tàng Nam Định
Năm 2011, Bảo tàng tỉnh Nam Định đã được xếp hạng 2 trong hệ thống bảo tàng Việt Nam. Hiện tại Bảo tàng Nam Định đang lưu giữ gần 20.000 tài liệu, hiện vật gồm các thể loại khác nhau, đặc biệt có nhiều sưu tập, hiện vật gốc, độc bản, rất quý hiếm. Trong đó gồm 4.355 hiện vật thể khối, 2.144 hiện vật chất liệu giấy, 345 hiện vật tham khảo, 10.930 hiện vật phim ảnh, cùng hàng ngàn đầu sách, báo, tư liệu...Nhân dịp chào mừng sự kiện 750 năm Thiên Trường - Nam Định, Bảo tàng Nam Định phối hợp với Hội Cổ vật Thiên Trường tổ chức triển lãm Cổ vật tinh hoa khu vực đồng bằng sông Hồng. Cuộc triển lãm Cổ vật tư nhân có quy mô lớn nhất từ trước tới nay ở Nam Định đã thực sự thu hút sự quan tâm của giới sưu tập và đông đảo công chúng. Quy tụ gần 1.000 cổ vật của hàng trăm hội viên Hội Cổ vật Thiên Trường cùng các nhà sưu tập đến từ các tỉnh trong khu vực, triển lãm gồm các chủ đề: cổ vật Việt Nam và cổ vật nước ngoài. Khách tham quan sẽ có cơ hội chiêm ngưỡng và thấy được dấu ấn của các giai đoạn lịch sử Việt Nam thông qua cổ vật văn hoá thời Phùng Nguyên, Đông Sơn, Bắc thuộc, Lý - Trần, Lê - Nguyễn và đặc biệt là di sản văn hóa thời Trần...
Một góc không gian trưng bày ngoài trời của Bảo tàng Nam Định
Hàng năm Bảo tàng tỉnh Nam Định còn thường xuyên tổ chức từ 1 đến 2 trưng bày chuyên đề. Bên cạnh những hoạt động trưng bày, nghiên cứu, sưu tầm, chỉnh lý hiện vật, Bảo tàng tỉnh Nam Định luôn chủ động kết nối giữa bảo tàng với các đơn vị, tổ chức khác như các nhà truyền thống, nhà lưu niệm, các di tích lịch sử văn hoá, các làng nghề thủ công truyền thống... trên địa bàn Nam Định, tạo thành các tuyến điểm tham quan học tập, bước đầu đáp ứng nhu cầu của công chúng, các đoàn khách đạt hiệu quả và có những phản hồi tích cực.
Một buổi tham quan của học sinh THPT trong chương trình kết nối giữa Bảo tàng Nam Định và các trường học
Minh Vượng