NÚI VÀ ĐỘNG HOÀNG XÁ

 

Núi Hoàng Xá (núi Tượng Linh- hình voi phủ phục, núi Ba Ngai – 3 ngọn núi hình 3 chiếc ngai) nằm ở địa phận thôn Hoàng Xá ( còn gọi là thôn Đình Tổ), tiếp giáp các thôn Du Nghệ và Hoa Vôi của thị trấn Quốc Oai.

 

Động chính trong núi cũng gọi là động Hoàng Xá, là động xuyên sơn, có hai cửa. Cửa chính của động ở hướng Đông Nam, đi ra chùa Hoàng Kim (chùa Một Mái). Trong khuôn viên chùa có Miếu Võ ở độ cao trên 10m so với mặt đất, thờ Đức Thánh Văn ( tức Quan Vân Trường hay Quan Vũ, 162-220, Đại tướng nhà Thục Hán, thời Tam Quốc, Trung Quốc). Cửa phía sau hướng Tây Bắc, đi ra thôn Du Nghệ.

 

Vòm động cao trên 50m, có 3 lỗ thông thiên. Ở trong động, và trên vách động có nhiều nhũ đá với nhiều hình tượng đẹp. Trên vách động có tạc tượng nổi Cao Xuân Dục (1842-1923), Tổng đốc Sơn- Hưng- Tuyên ( 3 tỉnh: Sơn Tây, Hưng Hóa, Tuyên Quang), đầu đội mũ cánh chuồn. Bên cạnh là bia “ma nhai” khắc bài thơ chứ Hán của ông ghi lại dấu ấn ngày ông đến thăm động.

 

Nền động có phiến đá lớn, phẳng, chứa được hàng chục người ngồi nghỉ. Trước cửa động có 2 ngọn tháp xây dựng vào năm Thành Thái thứ 7 (1895). Trong khu vực núi và động có đền Văn Xương Đế Quân, đền Hạ ( bị quân xâm lược Pháp đốt cháy những năm 1949), chùa Hoàng Kim, chùa Hoa Vân (chùa Cả) xây dựng thời Hậu Lê, tạo thành một quần thể đền chùa độc đáo, phù hợp với cảnh trí thiên nhiên mĩ lệ.

 

Từ chùa Cả, theo mấy chục bậc đá lên thăm đền Thượng ở lưng chừng núi.

 

Trước cửa hang động, sát với đường liên xã là hồ sen rộng , thường được gọi là Giếng Cả, hình con cá chép khổng lồ nằm ghếch đầu về phía cửa động. Giữa hồ cá là rốn cá (ngư đỗ), có mô đất nổi, trên xây dựng một ngôi quán gọi là Quán Gió, nối với bờ bằng một cây cầu hình bán nguyệt.

 

Bên ngoài giếng Cả, qua đường liên xã, là Gò Mãng Xà, giống hai con rồng chầu, hướng về phía cửa động. Nay khu vực này là Nghĩa trang liệt sĩ của huyện. Phía trước mặt động, chếch sang bên phải là đình Hoàng Xá. Sau đình là quán thờ tướng Lữ Gia, người được tôn làm thành hoàng làng.

 

Tại khu vực núi và động Hoàng Xá, từng xảy ra nhiều trận đánh lớn.

 

Ngày 8 tháng Giêng năm Mậu Thìn (968), sứ quân Đỗ Cảnh Thạc chiến đấu với quân Đinh Bộ Lĩnh. Đỗ Cảnh Thạc bị thương, chạy về đến núi Thầy thì mất.

 

Tháng 12 năm 1854, dưới chân núi, Cao Bá Quát (1806-1854) chỉ huy nghĩa quân chiến đấu với quân nhà Nguyễn do Lê Thuận, Lãnh binh Sơn Tây cầm đầu. Cao Bá Quát bị tử thương tại trận.

 

Những năm Cao Bá Quát ở Quốc Oai, ông có những ấn tượng đẹp đẽ về một vùng non nước Hoàng Xá nằm trong một phủ có quần thể thập bát sơn, có núi Thầy, chùa Thầy và nhiều danh lam thắng cảnh khác. Ông đã có 4 bài thơ đề trên vách núi Sài Sơn và để lại bút tích trong động Hoàng Xá. Bài thơ của ông về động Hoàng Xá được coi là một thiên tuyệt bút:

 

                   NGẮM NÚI HOÀNG

 

                   Đồng bằng mọc núi lạ lùng thay

 

                   Lầu gác lô nhô bóng xế tây

 

                   Mười dặm đường dài còn vẻ biếc

 

                   Lưng trời chim mỏi chở chiều bay

 

                   Cây lồng xóm mạc xa xa thấy

 

                   Mắt lóa phong trần bước bước gay

 

                   Cái thú chơi non thường vẫn có

 

                   Bên mây đủng đỉnh một sư thầy.

 

Ngày 12-4-1949 (15 tháng Ba âm lịch), tại khu vực núi Hoàng Xá, dân quân du kích địa phương với vũ khí thô sơ đã chiến đấu với hơn 2.000 quân xâm lược Pháp và tay sai. Mấy chục người, trong đó có ông Nguyễn Bá Ngãi, Chủ tịch ủy ban kháng chiến hành chính xã, hy sinh tại trận. Từ đó, ngày 15 tháng Ba âm lịch hàng năm là ngày giỗ trận, nhiều nhà cũng làm giỗ tưởng nhớ người thân quên mình vì nước.

 

Núi và động Hoàng Xá, trong đó có cụm di tích lịch sử- văn hóa đình, đền, chùa Hoàng Xá là điểm đến yêu thích của du khách gần xa.