Lăng vua Gia Long

Nói về các kiểu mộ xây, trên đây có đề cập tới lăng của vua chúa. Mồ mả thường, nấm đất hay nấm xây, ai cũng đã có dịp trông qua, nhưng rất nhiều người chưa tìm được viếng các lăng tẩm của các đế vương cũng như của các ông hoàng bà chúa.

Để tạo một ý niệm sơ lược về lăng vua chúa, dưới đây xin phác sơ qua lăng vua Gia Long, ngôi lăng đồ sộ vĩ đại nhất ở Huế, tuy không cầu kỳ như lăng vua Khải Định, không đẹp đẽ như các lăng vua Minh Mệnh, lăng vua Tự Đức và không thanh tú như lăng vua Thiệu Trị.

Lăng vua Gia Long bắt đầu xây từ năm 1815, mãi tới tháng 5 năm 1820 mới hoàn thành.

Lăng xây giữa một khu như hoang vu, chân ngọn núi Thiên Thọ, trông tuy giản dị nhưng vĩ đại và như muốn ngự trị hẳn trên giữa khu rừng núi này. Mọi kiến trúc đều hướng về hướng Nam và ăn rộng ra hai bên. Chung quanh có 35 ngọn núi thông mọc rườm rà. Trong lăng có tượng đá, có đền thờ và lưng được xây ở giữa một bức uynh thành rất kiên cố.

Qua tấm bản đồ ta thấy rằng muốn đi tới lăng phải đi theo dòng Sông Hương tới bến vua Ngự, người ngoại quốc gọi là bến Gia Long.

Từ đây theo con đường Đế lộ, con đường xưa kia dùng để đưa đám vua Gia Long, du khách sẽ đi tới đền Minh Thành, thờ nhà vua và Chánh phi, sau đó sẽ tới lăng Thiên Thọ nơi nhà vua và Chánh phi an nghỉ giấc cuối cùng.

Qua Đế lộ, trước khi đến đền Minh Thành và lăng Thiên Thọ, du khách phải qua dãy nhà của các quan coi lăng, rồi tới lăng Quang Hưng, lăng một bà Thứ phi của chúa Hiền Vương. Lăng Quang Hưng có uynh thành xây cao 2 thước, dài 15 th 70 và rộng 12 th 50, có tiền hậu bình phong.

Đền Minh Thành thờ nhà vua và bà Chánh phi là Thừa Thiên Cao Hoàng hậu. Đền xây trên núi Bạch, một trong 14 ngọn núi chầu vào lăng Thiên Thọ. Đền có hai căn, mái đôi. Tại căn trong, dài 22 th 20, sâu 7 th 60 có treo tấm biển sơn ghi mấy chữ: Cát nhật, Gia Long thập tứ (1815). Trong cùng có bài vị nhà vua và Chánh phi Thừa Thiên Cao hoàng hậu. Tại đền này số lưu giữ nhiều đồ dùng kỷ niệm của nhà vua.  Trước đền có một sân bái đình rộng lát gạch, nơi tế lễ trong đám táng và những ngày kỵ nhật. Du khách tiếp tục đi từ đền Minh Thành, rẽ sang bên trái, qua mấy cồn núi là tới lăng Thiên Thọ, lăng nhà vua và Thừa Thiên Cao hoàng hậu. Trước mộ có hai hòn giả sơn: hai bên cây cỏ xanh tươi, núi cao chập trùng.

Nhà vua nằm bên mộ trái, và hoàng hậu Thừa Thiên Cao bên phải.

Hai giả sơn trước mặt to cao bằng nhau, xây đá, có mái che ăn liền với hai ngôi mộ, hai ngôi mộ này tọa lạc trên ngọn núi gọi là Chánh Trung sơn. Cách mộ đúng 6 th 40 th, là uynh thành kiểu ngựa chu vi 133 thước và cao 3 th 30, phía đằng trước hơi thấp hơn. Đằng sau lăng là núi Thiên Thọ, trên núi thông mọc xanh rì. Có hai cột kính thiên cao 15 thước ở ngay chân núi.

Chung quanh núi Thiên Thọ, có 34 ngọn núi khác đều chầu vào lăng, 14 ngọn bên tả, 14 ngọn bên hữu và 6 ngọn đằng sau. Chân núi Thiên Thọ có hai ngọn suối chạy quanh mộ rồi qua trước đen Minh Thành.

Qua đền Minh Thành, khi du khách đi khỏi một hồ nước là đền bà Thánh Mẫu, vị thần linh cai quản khu rừng núi này mà hàng năm vào ngày 20 tháng Giêng âm lịch có mở hội rất to. Muốn tới đền phải qua một cầu khỉ, có tên là cầu Cây Quạ, còn gợi là cầu non Thùy, ngọn đồi ở dưới chân có dựng đền bà Thánh Mẫu.

Từ đền Thánh Mẫu, du khách theo con đường mé bên phải Đế lộ, sẽ tới lăng Thiên Thọ hữu. Đây là nơi an nghỉ cuối cùng của bà Thứ phi, vợ thứ hai của nhà vua, mẫu thân vua Minh Mệnh, tức là Thuận Thiên Cao hoàng hậu, thất lộc ngày 2-10-1846, thợ 81 tuổi. Lăng Thiên Thọ hữu xây trên ngọn Thuận Sơn, Uynh thành hình chữ nhật và rộng 82 thước mé bên trong.

Từ Lăng Thiên Thọ hữu đi trở ra về bên trái vẫn theo bờ hồ thì tới đền Gia Thành, thờ Thuận Thiên Cao hoàng hậu. Trong đền có rất nhiều quý vật.

Từ đền Gia Thành đi về mé tay trái theo bờ hồ nước, ta sẽ tới lăng Trường Phong. Ta có thể tới lăng này bằng con đường đi ngay từ bờ sông Hương. Đây là lăng của chúa Nguyễn Phúc Chu được Nguyễn Triều truy tặng Túc Tôn Hiếu Ninh Hoàng Đế và trong sử sách quen gọi là Ninh Vương. Lăng có Uynh thành, bình phong, xây trên đồi cao, phải leo 15 bực xây mới tới.

Nếu đi từ đền Gia Thành đi về mé tay phải trở ra theo một con đường nhỏ là lăng Thoại Thánh, lăng của thân mẫu vua Gia Long được truy tặng là Hiếu Khang hoàng hậu. Bên phải lăng Thoại Thánh, cách một quãng xa là đền Thoại Thánh. Đền này rộng lớn, bê mặt 63 thước, sâu 108 thước, và cao 3 th 70. Trước đền có sân bái đình cũng rộng 63 thước, sâu 16 thước. Về mé tay trái đền Thoại Thánh là mộ của Ngọc Tú công chúa, chị ruột vua Gia Long.

Cách đây không xa về mé tay phải là lăng Hoàng Phi Vĩnh Mậu vợ chúa Nghĩa Vương (1687-1691). Bà Vĩnh Mậu sinh ra Minh Vương và bà được truy tặng là Hoàng hậu Hiếu Nghĩa.

Qua những dòng mô tả lăng Gia Long, hẳn ta phải thấy rằng đúng như đã nói ở trên, lăng là mộ các vị đế vương, chiếm một khu đất rộng, có nhà thờ và ngoài ngôi mộ chính của vị đế vương đương nhân còn có cả mộ hoàng hậu, mộ các bà phi, mộ cha mẹ và đôi khi mộ anh chị em vị đế vương nữa.

Vị trí lăng Vua Gia Long