Lâu nay, các nhà khảo cổ học thường nhắc nhiều đến quần thể di tích Mỹ Sơn ở Quảng Nam hay những ngọn tháp sừng sững bên trời của Bình Định mà ít đề cập đến thành cổ Châu Sa ở Quảng Ngãi. Trong khi đây gần như là thành Chămpa duy nhất còn sót lại.
 |
|
Tiểu phẩm Phật giáo bằng đất nung được phát hiện trong thành nội.
|
Từ quốc lộ 1A xuôi về Sơn Mỹ chừng 5 km sẽ gặp thành cổ Châu Sa. Những cuộc chiến tranh liên miên cộng với thời gian một ngàn năm đã làm cho thành cổ này gần như bình địa. Tuy nhiên, những gì còn lại sẽ giúp cho các nhà nghiên cứu hình dung được phần nào tính quy mô của thành. Theo Tiến sĩ khảo cổ học Đoàn Ngọc Khôi (Bảo tàng Quảng Ngãi), thành Châu Sa được người Chăm xây vào thế kỷ thứ IX, đến đời Lê tiếp quản và gia cố thêm vào thế kỷ XV. Chu vi chừng 4km vuông, mặt thành rộng 4m, cao 6m, được đắp bằng đất, Châu Sa là thành bằng đất duy nhất của người Chămpa được phát hiện tại miền Trung. Ngoài khuôn viên của thành được vây bọc bằng những bờ hào khá sâu, thành cổ Châu Sa còn có hai gọng thành, gọi là “càng cua”, nối thành nội với sông Trà Khúc-con sông lớn nhất của tỉnh Quảng Ngãi.
Châu Sa là địa điểm có đủ ưu thế về mặt quân sự để người Chămpa xây thành. Nam giáp sông Trà Khúc, bắc có sông Hồng Giang nối qua Diêm Điền-Chợ Mới để về cảng biển Sa Kỳ. Từ “càng cua”, cũng có thể ra sông Trà để về cửa Đại, gặp biển Đông. Vùng hạ lưu sông Trà có rất nhiều kinh rạch chằng chịt dọc ngang. Sông Kinh và sông Phú Thọ nối Sa Kỳ với vùng Cổ Lũy-Thu Xà. Đây là những địa danh từng một thời là trung tâm thương mại của vùng đất này thế kỷ XVII-XVIII.
Từ Châu Sa nhìn về phía đông bên kia sông Trà là núi Phú Thọ, án ngữ biển Đông. Năm 2004, tại chân núi Phú Thọ, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy dấu vết của những làng nghề và khu dân cư của người Chăm cổ. Cũng tại núi Phú Thọ, hiện còn sót lại hào thành hình bàn cờ. Đây được xem như tiền đồn của Châu Sa, dùng để báo động mỗi khi có địch quân tiến vào cửa Đại. Người Chămpa vốn giỏi thủy chiến nên việc xây các thành ở gần vị trí của nhiều con sông là điều dễ nhận ra.
 |
|
Bệ thờ của người Chăm được phát hiện tại Châu Sa. |
Do địa thế thuận lợi nên Châu Sa từng một thời là trung tâm kinh tế vùng đất phía nam kinh đô Đồng Dương (Quảng Nam) của người Chămpa thế kỷ thứ IX-X. Dấu vết dễ nhận thấy về sự phồn thịnh của nó là ở “càng cua” phía đông của thành có một xưởng sản xuất gốm đồng thời là thương cảng. Rất nhiều mảnh gốm, đủ các chủng loại và xuất xứ hiện vẫn còn vương vãi khá nhiều trên mặt đất, cạnh cầu Sắt ngày nay. Các nhà khảo cổ đã bắt gặp các loại gốm có cùng niên đại với Châu Sa ở cửa biển Sa Kỳ cũng như cửa sông Vực Hồng của Thu xà. Điều đó nói lên mối giao lưu buôn bán khá mật thiết giữa các vùng kinh tế thời bấy giờ.
Ngoại thành Châu Sa, người ta đã phát hiện nhiều hiện vật, gọi là “cút”, giống thẻ bài đeo trên người. Các “cút” này có bề ngang 5cm, dày 1cm, dài từ 7-10cm. Ở nội thành có rất nhiều tiểu phẩm Phật giáo bằng đất nung. Đây là vật làm tin của các tín đồ Phật giáo, với hy vọng sẽ đem lại may mắn, hanh thông khi đeo vào người. Mới đây, trong thành nội, các nhà khảo cổ còn tìm thấy dấu vết của một kho lương thực khá lớn, càng khẳng định thêm về vị trị chiến lược của thành cổ này. Cách thành Châu Sa 500m về phía bắc có tháp Gò Phố. Đây là nơi hành hương của những tín đồ Bà la môn thời bấy giờ.
Năm 1924, nhà khảo cổ học người Pháp Henry Parmentier đã phát hiện ra thành Châu Sa gồm toàn bộ phần đất của thành nội ngày nay và một “càng cua” ở phía đông. Ông tình cờ phát hiện trong khuôn viên của viên công sứ người Pháp ở Quảng Ngãi có một tấm bia mang nội dung ca ngợi công đức của vua Chămpa Indravacman II cùng xuất xứ của tấm bia này. Năm 1988, Tiến sĩ khảo cổ học Lê Đình Phụng (Viện Khảo cổ) phát hiện thêm một “càng cua” nữa ở phía tây thành. Còn Tiến sĩ khảo cổ học Đoàn Ngọc Khôi thì phát hiện thêm thành ngoại của Châu Sa, hiện vẫn còn thành đất dài 6km. Vào khoảng cuối thế kỷ XV, người Việt tiếp quản thành Châu Sa và đặt trụ sở hành chính tại đây, cai quản thừa tuyên Quảng Nam (Từ Quảng Nam đến Phú Yên). Người ta đã phát hiện tại thành cổ này một con triện bằng đồng từ thời nhà Lê cai quản vùng đất này. Con triện hiện được lưu giữ tại Bảo tàng lịch sử TP. HCM.
Đáng tiếc là ngành văn hóa quá chậm chân trong việc công nhận di tích này để có cách can thiệp cần thiết nhằm ngăn chặn việc đào thành của người dân để làm nền nhà. Sự việc này diễn ra trong nhiều chục năm, mãi đến năm 1994 thì chấm dứt sau khi Châu Sa được công nhận là di tích văn hóa cấp quốc gia. Tuy nhiên, suốt 12 năm nay, Châu Sa vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt như nó đã từng chịu trận suốt một nghìn năm qua.
| 
