Đằng sau tác phẩm "Chí Phèo" của cố nhà văn Nam Cao, ít ai biết đến những câu chuyện bí ẩn xung quanh ngôi nhà Bá Kiến thực, vốn là nguyên mẫu trong tác phẩm văn học của cố nhà văn này. Ngôi nhà ấy hơn 100 năm tuổi, trải qua nhiều đời chủ vốn từng thuộc sở hữu của ngụy viên Bắc kỳ Bá Bính. Bá Bính tên thật là Trần Duy Bính được cố nhà văn Nam Cao tiết lộ chính là nguyên mẫu nhân vật Bá Kiến trong tác phẩm "Chí Phèo". Trải qua bao thăng trầm, ngôi nhà ấy vẫn tồn tại và được ví như "báu vật" của làng Vũ Đại.

Ngôi nhà 7 đời chủ...

Men theo con đường nhỏ bên bờ đê sông Châu, ngôi nhà "Bá Kiến" hút sâu ở cuối xóm 11 thuộc xã Hòa Hậu, huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam (xưa kia gọi là làng Đại Hoàng, xã Nhân Hậu, phủ Lý Nhân, Hà Nam). Tiếng giận hờn, ai oán một thời từng hiện trong tác phẩm văn học của cố nhà văn Nam Cao giờ đây thay vào đó là không gian tĩnh lặng của làng quê, tiếng quay sợi của nhà dân trong tiết trời đầu xuân lạnh giá.

Cụ Trần Bá Huấn cho biết, những cột gỗ được làm bằng lim trong ngôi nhà đến nay vẫn vững chắc

Xuýt xoa đôi bàn tay, cụ Trần Bá Huấn (80 tuổi, xóm 11, xã Hòa Hậu) vui vẻ mời khách vào nhà. Vốn là cao niên trong làng nên cụ Huấn khá am hiểu về gốc tích ngôi nhà từng xảy ra nhiều biến cố này. Nhiều năm qua, cụ Huấn luôn tìm tòi, nghiên cứu và ghi chép lại chi tiết những câu chuyện về ngôi nhà đặc biệt này. Dẫn khách vào tham quan cụ Huấn cho biết: "Ngôi nhà từng có tới 7 đời chủ thay nhau sở hữu, trong đó có một lần ngôi nhà này suýt bị xẻ gỗ và một lần bị giặc Pháp đốt nhưng được tôi cùng người dân kịp thời dập tắt".

Để tìm hiểu rõ hơn về ngôi nhà cổ, chúng tôi tìm đến các cụ cao niên trong làng Đại Hoàng năm xưa. Trong đó có cụ Trần Thế Lễ (91 tuổi), xóm 11, xã Hòa Hậu, là một trong những người cao tuổi nhất làng. Chính cụ cũng từng là người thiếu chút nữa trở thành chủ nhân thứ 5 của ngôi nhà. Mặc dù tuổi cao sức yếu nhưng cụ vẫn còn nhớ như in lịch sử về ngôi nhà cổ này. Đến nay, ngồi nhà ấy đã qua 7 đời chủ.

Cụ Lễ nhớ lại, chủ thứ nhất của căn nhà là cụ Cựu Hanh. Cụ Hanh vốn là một lái buôn giàu có. Vào khoảng những năm 1910, cụ thuê gần 20 thợ nổi tiếng làm nghề mộc ở Cao Đà, phủ Lý Nhân về làm mấy tháng trời ròng rã mới xong. Cụ Hanh để lại cho con là Trần Duy Xầm. Cụ Xầm mất đi để lại cho con trai cả là Cựu Cát. Cựu Cát là người chơi bời nghiện ngập rượu chè, thường hay vay nợ, sau đó Cựu Cát đã gạt nợ ngôi nhà về tay cụ Bá Bính (tên thật là Trần Bá Bính).

Cụ Bá Bính chính là nguyên mẫu của nhân vật Bá Kiến được nhà văn Nam Cao xây dựng trong tác phẩm "Chí Phèo". Và cũng kể từ khi ngôi nhà vào tay cụ Bá Bính thì câu chuyện về ngôi nhà mới trở nên đặc biệt. Đây cũng là lý do giải thích tại sao ngôi nhà lại gắn liền với tên chủ nhân là nhà "Bá Kiến" được truyền tụng qua bao thế hệ nay.

Bá Bính mất đi để lại gia sản cho con là Trần Duy Tảo hay còn gọi là Binh Tảo kế thừa. Khi Binh Tảo mất đi, con cháu có ý định bán nhà, và lúc bấy giờ chính cụ Trần Thế Lễ đã có ý định mua ngôi nhà về xẻ lấy gỗ, nhưng cụ Lễ chưa kịp hỏi mua thì ngôi nhà được cụ Cai Hậu (tên thật là Trần Hữu Hậu là một Việt kiều) mua lại để định cư. Được biết, giá ngôi nhà lúc đó cụ Hậu mua là 4.500 đồng (tương đương với hàng chục cây vàng thời bấy giờ). Chủ nhân thứ 7 của ngôi nhà là ông Trần Hữu Hòa, cháu cụ Cai Hậu.

Những nét chạm khắc hoa văn tinh xảo, lạ mắt

Và hai lần thoát "án tử"

Tọa lạc trên diện tích hơn 900m2, ngoảnh theo hướng Đông Nam, ngôi nhà gỗ khá thoáng đãng và khô ráo. Điều đặc biệt nhất chính là kiến trúc tồn tại suốt hơn một thế kỷ còn khá nguyên vẹn. Theo cụ Huấn, ngôi nhà chỉ bạc màu bởi thời gian chứ không hề hư hại bất cứ vật dụng gì.

Toàn bộ cột, kèo... được chạm khắc hình rồng, hoa văn tinh xảo. Trên nóc nhà (trần nhà) có khắc dòng chữ Nho nói về thời gian chính xác năm làm ngôi nhà. Chỉ tay lên bức tường trải qua bao mưa gió nhưng vẫn rắn chắc, cụ Huấn cho biết: "Toàn bộ hồ gắn kết xây tường nhà được làm từ mật mía, muối, vôi, vỏ cây và một số phụ gia khác để làm thành hồ. Gạch dùng xây tường và lát nền nhà thì được nung bằng rơm nên dù qua thời gian nhưng bức tường vẫn không hề bong tróc. Mái nhà lợp duy nhất một loại ngói ta theo kiểu bít đốc đến nay vẫn còn nguyên vẹn".

Nhà có 3 gian theo truyền thống người Việt Nam. Bốn hàng cột với tổng cộng 16 cây cột lim to ôm cả 2 tay mới hết. Chân cột được kê đá tảng là một loại đá xanh được đẽo gọt công phu và được kết cấu theo kiểu lộn thềm ngưỡng chồng, tàu bảy then trâu chồng chóp. Cửa ghép bức bàn, ngoài hiên có một hàng dãi để chống mưa nắng.

Theo một số cao niên trong làng kể lại, ngôi nhà được làm toàn bộ bằng gỗ lim rắn chắc, bề thế và công phu mà khắp cả phủ Lý Nhân và các tỉnh lân cận ở Bắc Kỳ thời này đều chưa ai có. Bà Trần Thị Hựu, cháu dâu của Bá Bính kể rằng: "Dù mái ngói đã trải qua bao mưa nắng nhưng giẫm lên không kề bị vỡ, toàn bộ ngói chưa hề được thay mới viên nào suốt từ khi xây dựng cho đến bây giờ".

Sở dĩ mái ngói ở ngôi nhà này có độ bền đặc biệt như vậy, theo bà Hựu thì, trước khi đem ngói lợp lên ngôi nhà, các tay thợ thi công ngôi nhà dùng nước bồ hóng đặc ngâm những viên ngói này nhiều giờ đồng hồ rồi sau đó đem ra phơi khô.

Chỉ vào cây cột lim ở phía chính giữa ngôi nhà, cụ Huấn kể lại: "Trong một lần thực dân Pháp mở đợt càn quét, dân làng chạy đi sơ tán hết. Lúc bấy giờ, tôi và một người bạn tên Huỳnh sau khi cài bom xong cùng nhau trốn dưới hầm gần nhà Bá Bính. Lúc giặc càn tới thấy ngôi nhà toàn gỗ lim nên chúng bôi dầu đốt nhà. Đúng lúc đó có kèn báo hiệu rút quân. Chúng tôi lên khỏi hầm thì thấy cột nhà đang cháy. Hai anh em vội vã lấy xô múc nước nên kịp thời dập tắt".

Theo cụ Huấn, ngôi nhà này còn "thoát nạn" lần thứ hai khi đang thuộc quyền sở hữu của Binh Tảo, tức con trai Bá Bính. "Bấy giờ Binh Tảo nghiện ngập rượu chè, khi túng quẫn đã rao bán ngôi nhà này và người hỏi mua là ông Trần Thế Lễ. Ông Lễ ngỏ ý mua không phải để ở mà ông để mắt tới 16 cây cột gỗ bằng lim. Rất may sau đó ngôi nhà được cụ Cai Hậu mua lại nên đã thoát "án tử"”, cụ Huấn cho hay.

Nói về công trình kiến trúc độc đáo này, ông Trần Đức Tuyến, Phó chủ tịch UBND xã Hòa Hậu cho biết: Năm 2007, sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Hà Nam đã mua lại với giá 700 triệu đồng và quyết định lưu giữ ngôi nhà "Bá Kiến" để góp phần nghiên cứu sự nghiệp của nhà văn Nam Cao. Đồng thời giao cho địa phương trực tiếp quản lý.

"Ngôi nhà này mang những dấu ấn kiến trúc vô cùng độc đáo, mới lạ. Sau khi được sở Văn hóa bàn giao, chúng tôi đã giao cho một cán bộ phụ trách quản lý đồng thời hướng dẫn mỗi khi khách vào tham quan. Thời gian gần đây, một số hạng mục được địa phương tu bổ, lau dọn sạch sẽ để khu di tích luôn giữ được những giá trị vốn có của nó" , ông Tuyến cho biết thêm.

Nhật Tân - Phương Phương