Một góc nhà tù Sơn La.

Được xây dựng vào năm 1908, ban đầu chỉ là nhà tù nhỏ với diện tích 500m2, sau được thực dân Pháp mở rộng lên gấp ba lần, nhà ngục Sơn La đã trở thành nơi giam cầm, đầy ải nhằm thủ tiêu ý chí đấu tranh của những người cộng sản Việt Nam. Với những căn phòng tối bằng gạch và đá kiên cố, mái lợp tôn, mùa hè nơi đây tựa như một lò nung và mùa đông thực sự là một chiếc tủ lạnh trong gió mùa biên ải khắc nghiệt.

Những bức tường nhà ngục đổ nát là minh chứng cho tội ác dã man của kẻ thù. Tình cờ tôi gặp bác Trần Nguyên, một cán bộ thông tin của chiến trường miền Đông Nam Bộ, từng tham gia chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, lặn lội từ Quân khu 4 ra thăm. ông ra thăm với mục đích duy nhất là muốn được nghe câu chuyện cảm động về hoạt động của Chi bộ Đảng nhà tù Sơn La, đi thăm và cảm nhận về sự dã man của thực dân Pháp qua những chứng tích lịch sử.

Cô hướng dẫn viên xinh đẹp người Thái dẫn chúng tôi đi thăm các xà lim ngầm, xà lim chéo, trại ba gian... Đến mỗi địa danh, chúng tôi lại được nghe những câu chuyện cảm động về sự đoàn kết, tương trợ lẫn nhau nhằm tuyên truyền giác ngộ cách mạng trong và ngoài nhà tù, tổ chức đấu tranh đòi quyền lợi cho tù nhân, tổ chức vượt ngục của những cán bộ ưu tú của Đảng.

Với địa thế của một nơi lam sơn chướng khí, rừng thiêng nước độc, bệnh sốt rét luôn là nỗi ám ảnh kinh hoàng không chỉ đối với các tù nhân, mà còn đối với cả người dân sở tại. Chính vì vậy, trong một lá thư mật gửi cho Thống sứ Bắc Kỳ, Công sứ Sơn La Xanhpulôp đã viết: “... Xin ngài cứ tiếp tục gửi chính trị phạm lên Sơn La. Bọn này nếu ở Hỏa Lò là những hạng hung hăng khó trị thì rồi đây lên tới Sơn La, chỉ trong vòng sáu tháng thôi, vi trùng sốt rét sẽ làm cho chúng suy nhược và trở nên hiền hòa”. Lúc bấy giờ, bọn chúng còn dùng những thủ đoạn dụ dỗ dân chúng rằng, ai lấy được đầu một tù nhân cộng sản trốn thoát sẽ được thưởng 20 đồng bạc trắng và 5 tạ muối. Bọn chúng răn đe tù nhân: “Đừng tìm cách trốn thoát, bởi thổ dân sẽ đem đầu các anh về để đổi lấy muối!”, “Nếu ở Hỏa Lò các anh lo đối phó với chính phủ thì lên Sơn La các anh phải lo đối phó với sốt rét!”... Chế độ tù đày ở chốn địa ngục trần gian khắc nghiệt đến mức được ví như chiếc quan tài nắp mở, chỉ chờ tù nhân tắt thở đem chôn!

Nhà tù Sơn La đã giam giữ tổng cộng 1.007 lượt tù nhân cộng sản, trong đó có nhiều đồng chí là thành ủy, xứ ủy, ủy viên Trung ương như Lê Duẩn, Trường Chinh, Nguyễn Lương Bằng, Văn Tiến Dũng, Trần Quốc Hoàn, Lê Đức Thọ, Nguyễn Cơ Thạch, Xuân Thủy, Song Hào...

Cuối năm 1935, với quyết tâm biến chốn tù đày thành nơi rèn luyện ý chí của người cộng sản, tổ chức Hội đồng thống nhất do đồng chí Trường Chinh làm Chủ tịch được bí mật thành lập. Và bốn năm sau, Chi bộ lâm thời Nhà tù Sơn La được hình thành và đồng chí Nguyễn Lương Bằng được cử làm Bí thư Chi bộ.

Hoạt động của Chi bộ Nhà tù Sơn La gắn liền với tên tuổi của nhiều đảng viên cộng sản trung kiên, nổi bật nhất là vai trò của đồng chí Tô Hiệu. Vì bị bệnh lao phổi nặng, làm Bí thư Chi bộ Nhà tù Sơn La trong một thời gian ngắn, nhưng đồng chí Tô Hiệu đã xóa bỏ chủ trương cấm vượt ngục của Chi bộ sau cuộc trốn thoát thất bại của hai đồng chí Đàm Văn Lý và Đàm Văn Sàng. Bởi lẽ, vượt ngục ra ngoài là nhiệm vụ cấp bách nhằm cung cấp cán bộ cho phong trào cách mạng đang lên. Chi bộ bí mật ra báo Suối Reo, công khai tổ chức các hoạt động văn hóa văn nghệ ngay trong nhà tù để tuyên truyền chủ trương, đường lối của Đảng.

Tấm bia ghi nơi hy sinh của đồng chí Tô Hiệu.

Không tự mình trải nghiệm, chắc chắn du khách khó hình dung nơi giam giữ tù cộng sản lại quá bé nhỏ, chật chội như thế. Trên diện tích chỉ hơn 2.000m2, lúc cao điểm, thực dân Pháp đã đày ải tới 500 tù nhân. Qua thăng trầm dâu bể của thời gian, di tích xưa, giờ đã xiêu vẹo, hầu như chỉ còn là phế tích. Nhưng cây đào Tô Hiệu, biểu tượng gắn với tên tuổi người Bí thư Chi bộ kiên trung của nhà tù vẫn trổ hoa rực rỡ khi mùa xuân về...

Mở rộng Nhà tù Sơn La lần thứ ba với diện tích trên 2.170m2, nhưng vẫn không đủ chỗ giam giữ các tù nhân từ dưới xuôi chuyển lên, năm 1941, Thống sứ Bắc Kỳ ra lệnh xây dựng thêm nhà giam mới với diện tích gần 4.000m2 ở sát bên cạnh Nhà tù Sơn La. Và bọn chúng ước tính phải cần tới ba vạn ngày công của tù nhân làm lụng cật lực trong vòng hai năm. Lúc bấy giờ Chi bộ Nhà tù Sơn La đã phát triển mạnh. Và Chi bộ chủ trương tương kế tựu kế để phá hoại kế hoạch xây dựng nhà giam mới của kẻ thù bằng cách vận động các tù nhân thực hiện lãn công, làm ẩu, làm sai quy trình kỹ thuật. Khi phát hiện thiết kế nhà giam mới có sai sót là không làm hệ thống thoát nước, các tù nhân im lặng bỏ qua. Và vì vậy, công trình bị sụp đổ hoàn toàn khi vừa xây xong. Tháng 3/1945, Nhật hất cẳng Pháp. Giám ngục Lơpông cho di chuyển toàn bộ tù nhân ở Nhà tù Sơn La sang Nhà tù Nghĩa Lộ. Giữa đường, hay tin các tù nhân ở Nhà tù Nghĩa Lộ đã nổi dậy phá ngục thành công, bọn lính áp giải hoang mang cực độ. Chi bộ cảm hóa, thuyết phục được họ và tổ chức cho 200 tù nhân là cán bộ đảng viên cốt cán của Đảng nhanh chóng tỏa về các địa phương lãnh đạo phong trào cách mạng để rồi sau đó góp phần làm cuộc tổng khởi nghĩa thắng lợi vang dội...

Sở dĩ Nhà tù Sơn La hiện nay chỉ còn là một bãi gạch tan hoang vì trải qua hai trận đánh phá bằng bom của giặc. Lần thứ nhất vào năm 1952. Khi rút khỏi Sơn La, thực dân Pháp cho máy bay thả bom phá nhà tù nhằm xóa dấu vết tội ác của chúng. Lần thứ hai vào năm 1965. Đế quốc Mỹ đánh phá thị xã Sơn La đã thả bom phá hủy phần còn lại của Nhà tù Sơn La... Và sau ngày hòa bình thống nhất, Bảo tàng Sơn La mới có điều kiện phục chế hai tháp canh và một phần nhà tù, phần còn lại để nguyên trạng vì không sưu tầm được hồ sơ thiết kế, bản vẽ chi tiết...

Bạn hãy một lần về với vùng đất phía Tây Bắc của Tổ quốc, ghé thăm Nhà tù Sơn La để thêm một lần hình dung và sống lại những hồi ức về cuộc chiến tranh vĩ đại của dân tộc, biết cúi mình kính cẩn trước tinh thần đấu tranh quật cường của các bậc tiền bối. Và từ những cảm xúc ấy, ta sẽ biết sống tích cực hơn nữa, không chỉ cho mình mà còn cho cộng đồng.

Diên An