Lịch sử của ngôi chùa
Tương truyền, chùa Thổ Hà được nhân dân làng Thổ Hà xây dựng từ lâu với quy mô nhỏ, ban đầu chỉ là am, động. Căn cứ vào dòng chữ Hán được khắc trên thân rồng đá (con bên trái) đặt hai bên cửa chùa có ghi: “Giáp Thân niên, các sĩ mại long thạch, chí Canh Thân niên, xuân tiết, cốc nhật, toàn xã các sĩ tu long thạch” (dịch nghĩa: Năm Giáp Thân mua rồng đá, đến ngày tốt mùa xuân năm Canh Thân toàn xã tu tạo lại rồng đá). Thời điểm năm Giáp Thân được xác định là năm 1580, đời Mạc Mục Tông và năm Canh Thân được xác định là năm 1620, đời Lê Thần Tông. Xét theo lôgic tự nhiên, chùa phải được xây dựng trước, sau mới mua rồng đá. Như vậy, chùa Thổ Hà có thể được dựng trước năm 1580 (thuộc thời Mạc-TK XVI).
Trải qua gần 500 năm trường tồn cùng lịch sử dân tộc, chùa Thổ Hà đã được tu sửa nhiều vào thời Nguyễn (TK XIX) và các giai đoạn sau này, nhưng đến nay còn bảo lưu được hầu như nguyên vẹn hệ thống kiến trúc cũ có giá trị về nhiều mặt, trong đó nổi bật là giá trị kiến trúc nghệ thuật.
Những năm về sau này, nhân dân địa phương tiếp tục tu sửa những hư hỏng nhỏ, thay một số cấu kiện kiến trúc bị mục, tạo cho ngôi chùa có dáng vẻ khang trang, tố hảo làm nơi sinh hoạt văn hóa tôn giáo của nhân dân trong vùng.
Lối kiến trúc độc đáo và hệ thống hiện vật phong phú
Chùa Thổ Hà được xây dựng nằm ở phía sau ngôi đình Thổ Hà ngoảnh hướng Tây, tạo ra kiểu thức "tiền Thần, hậu Phật". Bên hữu là đường liên thôn, ao và cổng làng, bên tả là khu dân cư và dòng sông Cầu tạo ra một quần thể kiến trúc-nghệ thuật độc đáo, hài hòa mang đậm tính cổ truyền của một làng quê văn hiến.
Chùa xây dựng theo kiểu “nội công ngoại quốc”, có quy mô lớn bao gồm: Tam quan, sân chùa, tòa tiền đường, toà thượng điện, hai dãy hành lang và nhà tổ. Tam quan chùa nằm sát sau đình. Qua tam quan một quãng xa mới tới sân chùa. Đây là một khoảng sân rộng gần 1500m2, còn nguyên dấu vết của con đường (chính đạo) lát gạch vuông chạy thẳng từ tam quan vào tận cửa chùa. Trên trục đường này cạnh cây hương đá có hai con sấu bằng đá xanh thời Lê Trung Hưng (TK XVII) có chiều dài 70cm, mình dày 13cm, đầu cao 45cm. Đi hết trục đường này là lên đến cửa chùa. Nền tiền đường cao 0,5m có 3 bậc thềm được bó bằng đá tảng xanh, trên đó ngự một đôi rồng đá uốn khúc cuồn cuộn (loại rồng yên ngựa), hướng về phía cổng chùa. Rồng có độ dài là 120cm, cao 50cm, dày 10cm, đặt trên một bệ cao 20cm. Hiện chỉ còn một con bên trái nguyên vẹn, con bên phải đã bị nứt làm đôi và sứt mẻ một vài chi tiết. Điều đáng chú ý là trên thân rồng (con bên trái) được khắc dòng chữ Hán: “Giáp Thân niên, các sĩ mại long thạch, chí Canh Thân niên, xuân tiết, cốc nhật, toàn xã các sĩ tu long thạch” (dịch nghĩa: Năm Giáp Thân mua rồng đá, đến ngày tốt mùa xuân năm Canh Thân toàn xã tu tạo lại rồng đá). Thời điểm năm Giáp Thân được xác định là năm 1580, đời vua Mạc Mục Tông và năm Canh Thân được xác định là năm 1620, đời vua Lê Thần Tông.
Theo các tác giả cuốn "Mỹ thuật thời Mạc", tuy có niên đại thuộc về thời Mạc, nhưng đôi rồng không mang phong cách chung của đa số rồng Mạc là sự kế thừa và kết hợp nhuần nhuyễn giữa rồng thời Trần và rồng thời Lê sơ. Đây là một trong những dạng ít gặp của rồng Mạc bởi nó “bước ra ngoài sự uyển chuyển truyền thống, ra ngoài tâm lý nông dân... và ít nhiều gắn với giai đoạn phát triển của kinh tế thương mại thế kỷ XVI”. Rồng đá chùa Thổ Hà có khối hình thon thả. Các mảng trang trí (râu, bờm và hình mây lửa) thưa thoáng, tinh tế. Đặc biệt phần thân được làm theo lối nhiều đoạn vuông góc khúc triết…
Bước qua hệ thống cửa gỗ là vào bên trong tòa tiền đường, gồm 7 gian 2 chái, Hệ thống khung gỗ kiến trúc được làm bằng gỗ lim chắc khỏe, không chạm khắc cầu kỳ, chủ yếu là những đường soi gờ kẻ chỉ.
Toà thượng điện xây 5 gian với 6 vì mái, phần lớn các vì kết cấu theo kiểu chồng rường. Bên trong thượng điện, các đồ thờ tự và hệ thống tượng Phật được bài trí dàn trải trên các bục xây bằng gạch chỉ phủ vữa, quét vôi trắng. Hệ thống tượng Phật được bài trí khá đầy đủ, bao gồm các pho: Tượng Tam Thế, tượng Phật Tổ Như Lai, tượng ADiĐà, Ngọc Hoàng, Nam Tào, Bắc Đẩu, Tòa Cửu Long và tượng Thích Ca Sơ Sinh, Đức Ông, Thánh Hiền, Thập Điện Diêm Vương, Quan Âm Bồ Tát, Đại Thế Chí, Phạm Thiên, Đế Thích…
Hai bên thượng điện là hai dãy hành lang, mỗi dãy 10 gian kết cấu theo kiểu vì kèo độc trụ. Ở mỗi hành lang bài trí 09 pho tượng La Hán, mỗi pho được tạo bởi các tư thế và hình dáng khác nhau góp phần làm cho hệ thống tượng ở chùa Thổ Hà thêm phong phú, đa dạng.
Đi dọc theo hai dãy hành lang là vào tới Động Tiên, đó là một công trình kiến trúc hiếm có. Động tiên đã ghi lại đầy đủ hình ảnh Đức Phật Thích Ca từ lúc mới sinh ra, lúc trưởng thành và khi lìa bỏ kinh thành vào động tu hành đến đắc đạo. Hệ thống khung gỗ kiến trúc tòa Động Tiên được tạo bởi 5 gian 2 chái, kết cấu các vì theo kiểu chồng rường, chồng rường đấu kê và kiểu vì kèo độc trụ.
Tiếp theo đi qua khoảng sân gạch tới nhà Tổ, nơi đây thờ Sư Tổ và các vị sư đã trụ trì ở chùa này. Nhà Tổ chùa Thổ Hà được tạo bởi 9 gian khung gỗ lim, các vì kết cấu kiểu chồng rường và chồng rường giá chiêng, hệ thống khung nhà Tổ đa phần được bào trơn đóng bén, soi gờ kẻ chỉ. Chỉ riêng phần hệ thống kẻ cổ ngỗng được chạm nổi hình vân mây, hoa lá, các nét chạm nổi khối tròn, mập thể hiện rõ những đường nét cần nhấn mạnh.
Ngoài những công trình kiến trúc cổ kính, chùa Thổ Hà còn lưu giữ được hệ thống tượng Phật cổ (khoảng gần 50 pho), những bức hoành phi, câu đối, hệ thống bia đá (11 bia), cùng nhiều đồ thờ tự có niên đại hai thời Lê-Nguyễn (TK XVIII-XIX), sấu đá, rồng đá (thời Mạc-TK XVI) có giá trị lớn trong trong nghiên cứu khoa học.
Chùa được xây dựng lên để làm nơi thờ Phật, đồng thời cũng là nơi tổ chức sinh hoạt văn hóa tôn giáo, nơi diễn ra lễ hội truyền thống của nhân dân địa phương. Hằng năm, vào ngày 22 tháng Giêng, hội chùa được tổ chức. Khách thập phương đến chùa lễ Phật, vãn cảnh thiền vào dịp đầu năm thật là nhộn nhịp. Cùng với lễ dâng hương nhân dân còn tổ chức các trò chơi dân gian đặc sắc như: Đấu vật, kéo co, cờ tướng, chọi gà, bơi chải bắt vịt, và bên dòng sông Cầu nước chảy lơ thơ, những làn điệu dân ca quan họ, những lời cầu phúc, cầu an vang vọng bay xa… chứa đựng những nét sinh hoạt văn hóa tâm linh sâu sắc.
Chùa Thổ Hà nay là điểm thu hút nhiều khách du lịch trong và ngoài nước đến tham quan, vãn cảnh, thắp hương lễ Phật. Năm 1994, chùa Thổ Hà được xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia theo Quyết định số 226/QĐ-BVH, ngày 05/02/1994.
Ngô Thu Hường