MỘ CỔ NHÀ LANG MƯỜNG ĐỘNG
Tỉnh Hoà Bình xưa có bốn xứ mường lớn là Bi, Vang, Thàng, Động. Từ thế kỷ thứ 16 đến thế kỷ thứ 18 dòng họ Đinh là dòng họ có thế lực mạnh nhất cai quản mường Động.
Theo gia phả họ Đinh chép năm Cảnh Hưng thứ 25 (1724) thì thủy tổ là ông Đinh Như Lệnh cùng con trai Đinh Quý Khiêm nối nhau làm thổ tù xứ Mường. Gặp khi Lê Thái Tổ dựng cờ khởi nghĩa, ông Đinh Quý Khiêm có công phò vua trợ nước được ban "Phụ quốc tướng quân Khiêm Nghĩa hầu" vẫn được làm quan coi sóc xứ Sơn Tây, các dân miền núi đều hết lòng trung nghĩa. Đến khi thiên hạ thanh bình vẫn được phép ra đi thì cầm quân, quay về thì trị dân, lúc có loạn thì đánh giặc, lúc thái bình thì làm nông. Từ đó về sau cứ như vậy nối đời.
Đến đời thứ 7 có ông Đinh Văn Cương, vì cha mất sớm nên bị cường hào ép hại, tuổi thì còn thơ, mẹ con phải bỏ mường chạy vào Thanh Hoá ẩn thân. Đúng lúc Thái vương Trịnh Kiểm cầm quyền trung hưng nhà Lê, ông Đinh Văn Cương hết lòng tôn phù chính thống, được ban cho họ Trịnh tước Triều Đồng hầu, lại phụng mệnh lưu giữ chốn biên cương phía Bắc được hơn 7 năm thì xin lui về... Đặc ban ân điển cai quản dân binh của 7 xã: Hạ Bì, Nật Sơn, Mỗ Sơn, Trí Thuỷ, Nhuận Trạch. Sau lại được gia phong Phụ quốc Thượng tướng quân tước quận công, giữ chức Phiên thần. Từ đó mà xây dựng lại cơ nghiệp ở mường Động.
Con trai của Thượng tướng quân là Đinh Công Kỷ kế nối nghiệp cha làm thổ tù, cai quản dân địa phương được tập phong Đề đốc tước hầu. Tích cực tham gia vào việc trung hưng, khi mất triều đình gia phong: Dực Vận Tán Trị Công Thần Đặc Tiến Phụ Quốc Thượng Tướng Quân, Cẩm Y Vệ Thự Vệ Sự Uy Lộc hầu, tặng Chưởng Vệ Sự Điện Tiền Đô Hiệu Điểm Ty, Đề Đốc Uy quận công ban thụy Kính Thành. Đặc ban quan tài bằng gỗ trám đen, đồ túy táng quý báu, đưa đá từ xứ Thanh ra dựng cột mồ.
Khu mộ nhà quan lang họ Đinh Mường Động, trở thành khu thánh địa cấm kỵ uy nghiêm, với mấy chục ngôi mộ, hàng nghìn bia đá, cột mồ như chông như mác tua tủa mọc lên từ đất. Trên các các cột đá được khắc thân thế sự nghiệp của người dưới mộ, trải qua mấy trăm năm, nắng mưa rãi dầu hầu hết đã mòn mờ.
Nghe kể, khu mộ nhà Lang gọi là "Đống Thếch", trước dày đặc kin kít mồ mả, cột đá xin xít như nêm, thế nhưng trải qua hai cuộc chiến tranh sau năm 1945, phần vì bị tàn phá, phần vì bị bỏ bê mà dẫn đến hoang tàn. Bao kẻ đào mồ trộm mả đã xâm phạm huyệt phần, đập phá bia đá, cầy bới nấm mồ... Đến hiện nay chỉ có 10 ngôi mộ còn tạm giữ được quy mô. Đặc biệt, trong khu quanh Đống Thếch từng khai quật được nhiều đồ tùy táng từ thời Trần thậm chí cả những hiện vật thuộc văn hoá Đông Sơn!
Khu mộ lang mường Đống Thếch vang bóng một thời nay đã được xếp hạng di tích khảo cổ cấp quốc gia. Nối đời dòng họ Đinh công thần, sẽ mãi mãi được an nghỉ tại mường ma Đống Thếch của nhà lang Mường Động thuộc xã Vĩnh Đồng, huyện Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình, kim cải xã Kim Bôi, tỉnh Phú Thọ.