Đền Phù Đổng

PHÙ ĐỔNG THIÊN VƯƠNG
Nhớ xưa đang thuở triều Hùng
Vũ Ninh nổi đám bụi hồng nẻo xa
Trời thương Bách Việt sơn hà
Trong nơi thảo mãng nẩy ra kỳ tài
Lên ba đang tuổi anh hài
Roi vàng ngựa sắt ra oai trận tiền
Một phen khói lửa dẹp yên
Sóc Sơn nhẹ bước thần tiên lên trời.
Tứ bất tử - bốn vị thánh thọ cùng trời đất, sống mãi với dân tộc Việt là Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên vương, Chử Đạo Tổ và Liễu Hạnh công chúa.
Trải đã cả ngàn năm hình tượng Thánh Gióng - Phù Đổng Thiên vương một vị anh hùng nhỏ tuổi, buổi sơ khai dựng nước, bước vào trong huyền tích, được dân gian tô điểm xây dựng ẩn chứa tầng tầng lớp lớp các giá trị văn hoá, các điển tích tâm linh, những dấu ấn lịch sử dân tộc. Rồi từ một nhân vật đại diện cho ý chí kiên cường của dân tộc không chịu khuất phục trước giặc ngoại xâm dần giao thoa văn hoá để thành một vị Thiên vương hộ Pháp trong Phật giáo, sự kết hợp nhuần nhuyễn để giá trị văn hoá Việt cổ được tồn tại qua ngàn năm Bắc thuộc dưới danh nghĩa Phật giáo, cũng từ đó mà Phật giáo được dung hoà cùng tín ngưỡng dân gian rồi ăn sâu bén rễ nơi miền đất mới.
Phù Đổng Thiên vương cùng hàng trăm di tích liên quan; nào làng Cháy - Phù Chẩn nơi ngựa sắt hí lửa, nào đỉnh Sóc Sơn nơi thánh về trời; nào đền Sóc Thiên vương ở Cảo Đỉnh nơi thánh nghỉ chân ăn nốt mo cơm quả cà của mẹ, rồi để lại đoạn roi sắt bị gãy.... Đền miếu nào cũng được triều đình liệt vào Quốc tế, làng xã nào cũng được lịch đại đế vương sắc tặng vẻ vang. Ngoài ra trong khắp Bắc bộ còn nhiều làng xã hiện đang thờ cúng các vị thần nguyên trước đây đã theo phò Đức thánh Gióng như các làng tại Quế Võ (Bắc Ninh); Gia Lâm, Chương Mỹ (Hà Nội); Hiệp Hoà (Bắc Giang), làng Phù Đổng có Miếu Chợ thờ ông Trần Quốc là tùy tướng của Thánh Gióng, làng Lệ Chi ở Gia Lâm thờ ông Châu, thôn Hiệp Phù thờ ông Bạch Sam, làng Chúc Sơn thờ Tam vị đại vương… Dân gian còn lưu truyền chuyện về người góp gạo muối cà, người đánh cá, trẻ chăn trâu, người câu cá, người cầm vồ đập đất… cũng hăng hái xin theo ông Gióng đánh giặc. Đó là những câu chuyện thể hiện sự đoàn kết toàn dân tộc cùng nhau giết giặc bảo vệ quê hương.
Tại làng Gióng hôm nay vẫn còn đó vườn Cố Trạch là nơi ruộng cà với vết chân thần kỳ, miếu Ban nơi Thánh sinh ra, rồi còn gò luyện quân, đền Thánh Mẫu và đặc biệt là đền Thượng chính từ thờ phụng Phù Đổng Thiên vương - Xung Thiên Thần Vương - Sóc Thiên vương - Đệ nhị bất tử đức Thánh Gióng.
Đền Phù Đổng còn lưu dấu tích hiện vật và văn bản cho biết đền được dựng vào thời Lý, bên cạnh chùa Kiến Sơ, tương truyền được dựng trên nền nhà cũ của Thánh Gióng, đền đã được trùng tu nhiều lần. Công trình hiện nay là kết quả của những đợt tu bổ thời Lê trung hưng với sự công đức của Trạng nguyên Đặng Công Chất người bản hương sau đó là những quan tâm đóng góp của đức bà Tuyên phi Đặng Thị Huệ. Các hiện vật rồng đá, sư tử, văn bia, choé thờ của các vị đại tín chủ vẫn còn tại đền.
Lễ hội chính của đền là hội Gióng - Di sản phi vật thể của nhân loại, Lễ hội diễn ra từ ngày 7 đến ngày 9 tháng 4 Âm lịch hàng năm (chính hội mùng 9/4). Hội Gióng được tổ chức quy mô hơn, 5 năm một lần, vào các năm kết thúc là 0 hoặc 5 được gọi là hội chính, các năm còn lại được gọi là hội lệ.
"Nhớ ngày mùng 9 tháng tư
Không đi hội Gióng thì hư mất đời"