Thờ mẫu (mẹ) là một trong những tập quán sinh hoạt của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, trở thành nét văn hóa đặc trưng của người Việt. Lễ hội đền Quốc mẫu Âu Cơ thuộc xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa, Phú Thọ là khởi thủy của mỹ tục này.

Đền Mẫu Âu Cơ ở Hạ Hòa, Phú Thọ.

Xuất xứ của tục thờ Mẫu là từ truyền thuyết trăm trứng, trăm con mà mẹ Âu Cơ, người mẹ của cộng đồng Bách Việt đã mang nặng đẻ đau.

Chuyện rằng vợ chồng Đế Lai ở động Lăng Xương (xã Trung Nghĩa, huyện Thanh Thủy ngày nay) sinh được người con gái đặt tên là Âu Cơ. Khi Âu Cơ cất tiếng khóc chào đời thì hương thơm toả ngát, trên trời có mây lành che chở, điềm báo “Tiên nữ giáng trần”. Lớn lên Âu Cơ ngày càng xinh đẹp, chăm đọc chữ, giỏi đàn sáo, tinh thông âm luật. 

Âu Cơ được Lạc Long Quân kén làm vợ và đưa về núi Nghĩa Lĩnh, sau đó sinh ra bọc trăm trứng nở ra một trăm người con trai. Khi các con lớn khôn, Lạc Long Quân nói với Âu Cơ: "Ta là giống Rồng, nàng là giống Tiên duyên phận đến đây đã hết". Hai người bàn định chia đôi số con để người lên rừng, người xuống biển nhằm gây dựng mở mang non sông bờ cõi. 

Lạc Long Quân và Âu Cơ

Lạc Long Quân đưa 50 người con về miền biển làm nghề chài lưới, Âu Cơ đưa 49 người con lên núi khai phá rừng hoang, để lại người con trưởng làm vua, 18 chi đời đều gọi Hùng Vương. Mẹ Âu Cơ cùng 49 người con lên miền ngược thấy đất Hiền Lương phong cảnh tươi đẹp, sơn thủy hữu tình nên đã chọn làm nơi dừng chân khai sơn phá thạch. Tại Hiền Lương, bà dạy dân khai hoang lập ấp, cấy lúa, trồng dâu nuôi tằm, dệt vải, tương truyền khi mất, mẹ Âu Cơ hóa Tiên bay về trời cùng bầy tiên nữ. 

Để tưởng nhớ công lao về người mẹ vĩ đại ấy, người dân Việt Nam lập đền thờ và suy tôn là “Thánh quốc mẫu” để đời sau thờ phụng, hương khói. Việc lập đền thờ Mẫu Âu Cơ ở Hiền Lương, Thần tích của đền chép rằng: Dưới triều vua Lê Thánh Tông, niên hiệu Hồng Đức (1465) Vua Lê đã sai Giám Quốc Sư đến Hiền Lương phong Thần, cấp tiền xây dựng đền thờ Mẫu Âu Cơ. Ngôi Đền thờ Tổ Mẫu có từ đó, đền trông hướng chính Nam, bên trái có giếng Loan, bên phải có giếng Phượng, phía trước đền có ao sen, sông Hồng như dải lụa đào bao quanh. Ngôi đền nằm dưới tán cây đa cổ thụ, trên một vùng bình địa rộng lớn, sát cạnh Quốc lộ 32C, nối các tỉnh phía Tây Bắc với thủ đô Hà Nội và cả nước nên càng tăng thêm tính tôn nghiêm và sự thu hút với khách thập phương.           

Đền Quốc Mẫu Âu Cơ - Phú Thọ

Trải qua bao biến cố thăng trầm của lịch sử, giặc giã và thiên tai, ngôi đền cổ xưa không còn song qua những lần bảo tồn tôn tạo nó vẫn giữ được lối kiến trúc thuở ban đầu. Đền làm kiểu chữ nhất 5 gian kiến trúc đơn sơ mà vững chãi, dựng trên một khoảng đất cao, giữa cánh đồng rộng, sau đền có cây đa cổ thụ, cành lá xum xuê trùm gần kín đền, tạo nên nét thâm nghiêm phù hợp với tư duy tín ngưỡng cổ truyền. Điện thờ có hai khối, bên ngoài thờ Vua Hùng, Cao Minh và tướng lĩnh với các cỗ ngai bài vị chạm lưỡng long chầu nguyệt, hoặc chạm các bắc mai điểu với kỹ thuật đục bong, thủng rất công phu, rồi sơn son thiếp vàng lộng lẫy. Bên trong, trên cao có thang gác gỗ đi lên là cỗ khám thờ mẫu Âu Cơ. Khám cao 1m82, dài 1m63 rộng 1m25. Riềm khám thờ được chạm văn hoa tứ quý (tùng, cúc, trúc, mai). Trong khám đặt cỗ ngai làm nơi ngự của tượng Mẹ Âu Cơ, tượng cao gần một mét, ở tư thế ngồi. Mẫu Âu Cơ mặc áo đỏ, yếm trắng đầu đội mũ, một tay cầm viên ngọc, tay kia đặt trên đầu gối, chân đi hài cong (vân sảo), đầu đội mũ lấp lánh (kim cương), nước da hồng, mặt đôn hậu; bức tượng này có niên đại khoảng 540 năm. Toàn bộ tượng toát lên một vẻ đẹp thanh cao, đôn hậu của phụ nữ Việt Nam.

Ngoài tượng Mẫu là cổ vật linh thiêng, ngôi đền còn lưu giữ được những bức trạm gỗ quý giá, tượng Đức Ông, Long Ngai, Khám thờ mà các nhà khoa học nhận định đó là những tiêu bản của nền nghệ thuật đương thời. Trên Phật điện có bộ “ Tam thế Thường Trụ Diệu Pháp Thân” tượng trưng cho 3000 phật của mọi thời, cho lòng nhân ái vị tha, cho pháp lục và trí tuệ vô lượng vô biên để diệt trừ mọi sự u tối mầm mống của tội ác. Tiếp dưới là tượng Phật A di đà , Thích Ca, các vị Bồ Tát, Đức Ông... Mỗi vị một chức năng nằm cứu độ cho đời. Kiến trúc đền mẫu Âu Cơ trên khu đất tụ linh, tụ phúc mang đến cảm giác cho con cháu thập phương về hành lễ tri ân công đức Mẫu sự ấm áp chở che.

Năm 1991 đền Mẫu Âu Cơ chính thức được Bộ Văn hóa thông tin cấp bằng di tích lịch sử văn hóa Quốc gia. Thời điểm đó được coi là mốc lịch sử quan trọng để nhân dân trong tỉnh và khách thập phương có dịp nhìn nhận một cách đầy đủ hơn tầm vóc và ý nghĩa lịch sử của ngôi đền thờ Quốc Mẫu. Liên tục trong mấy năm gần đây đền Mẫu Âu Cơ đã được các cấp chính quyền và đồng bào thập phương công đức dành sự đầu tư chỉnh trang và đến nay đã được nhà nước quy hoạch xây dựng, thành lập Ban quản lý trông coi đền cũng như hướng dẫn việc hành lễ tổ chức các dịch vụ có trật tự. Đền Mẫu ngày càng tôn nghiêm, xứng với tầm vóc và ý nghĩa lịch sử, thoả mãn ước nguyện của đồng bào và ngày hội đền thực sự trở thành điểm hội tụ về nguồn của nhân dân, con Lạc cháu Hồng và khách thập phương.

Theo Báo Phú Thọ

Sự phong phú của nền văn hóa Việt Nam đã để lại cho thế hệ chúng ta những di tích văn hóa đặc sắc mang đậm tính dân tộc. Chùa thì có mặt khắp nơi. Đền thờ tuy không nhiều như chùa, nhưng đó là nơi người dân tưởng nhớ đến công lao của những người có công với đất nước. Như ngôi đền thờ Mẫu Âu Cơ này nè!

Nằm ở xã Hiền Lương, Hạ Hòa, Phú Thọ. Đền Mẫu Âu Cơ được xây dựng thời Hậu Lê trên một khoảng đất rộng giữa cánh đồng lúa tươi tốt.
 

Đền nằm ẩn dưới một gốc đa cổ thụ, mặt quay về hướng chính Nam, bên tả có giếng Loan, bên hữu có giếng Phượng, phía trước có núi Giác đẹp như một án thư, sau lưng là sông Thao uốn khúc như rồng thiêng bao bọc.

Truyền thuyết kể rằng: Mẹ Âu Cơ sau khi tạm biệt Lạc Long Quân, đưa 50 người con đi lên rừng. Men theo sông đi ngược lên, khi đến xã Hiền Lương thấy vùng đất trù phú, phong cảnh hữu tình mới dừng chân nghỉ ngơi. Mẫu Âu Cơ dạy dân trang Hiền Lương cấy lúa trồng rau, nuôi tằm dệt vải. Làm đường đi lại, bắc cầu qua khe suối để đi lại thuận tiện. Đến khi mọi nhà đã trở nên no ấm, Mẫu quyết định bay về trời trong đêm mưa gió. Người đã đánh rơi dải yếm, vương vào ngọn đa cổ thụ bên giếng Loan và giếng Phượng.

Ngày hôm sau không thấy Mẫu đâu, dân làng lo lắng chia nhau đi tìm. Mọi người thấy trên cây đa có dải yếm vắt ngang, họ hiểu ra Mẫu đã về trời. Để tưởng nhớ công lao của Người, dân làng lập đền thờ Mẫu ngay dưới tán cây đa. Mở lễ hội hằng năm vào ngày 7 tháng giêng.

Đền Mẫu Âu Cơ gồm 5 gian đại bái và 3 gian hậu cung, có những bức chạm gỗ quý giá, tượng Âu Cơ, tượng Đức Ông, Long Ngai, khám thờ... được đục chảm tỉ mỉ và tinh tế. 






Điện thờ có hai khối, bên ngoài thờ Vua Hùng- Cao Minh và tướng lĩnh, với các cỗ ngai bài vị chạm lưỡng long chầu nguyệt, hoặc chạm các bắc mai điểu với kỹ thuật đục bong, thủng rất công phu, rồi sơn son thiếp vàng lộng lẫy.




Bên trong, trên cao có thang gác gỗ đi lên là cỗ khám thờ mẫu Âu Cơ. 




Tượng Mẫu Âu Cơ ngồi uy nghi trên ngai, mình mặc áo đỏ yếm trắng, đầu đội mũ lấp lánh kim cương, cổ đeo vòng vàng, tay cầm viên ngọc, tay kia đặt lên gối thư thái. Toàn bộ tượng toát lên một vẻ đẹp thanh cao, đôn hậu của phụ nữ Việt Nam.




Cổng vào đền Mẫu Âu Cơ, vào ngày hội đông đảo người dân về trẩy hội

Trong đền đã xây thêm ban thờ Mẫu Thượng Thiên ngay cạnh cây đa cổ thụ

Bên phải là khu vực sắp lễ.



Bên trái là nhà thờ ban Đức ông bằng gỗ quí giá, được lưu giữ cho đến ngày nay.

Trên Phật điện có bộ “ Tam thế Thường Trụ Diệu Pháp Thân” tượng trưng cho 3000 phật của mọi thời, cho lòng nhân ái vị tha, cho pháp lục và trí tuệ vô lượng vô biên để diệt trừ mọi sự u tối mầm mống của tội ác. Tiếp dưới là tượng Phật A di đà , Thích Ca, các vị Bồ Tát, Đức Ông... Mỗi vị một chức năng nằm cứu độ cho đời.

Thế hệ ngày nay đến thắp hương tưởng nhớ Người.




Xung quanh đền, vườn cây xanh tốt, cây đa, chò chỉ, lan, tùng... hội tụ về đây.

Ảnh: VIT

Biên tập: 36phophuong.vn