Cầu Khum - cây cầu cổ ở xã Thạch Xá - huyện Thạch Thất

Nói đến cầu Khum hay còn gọi là cầu Mới xã Thạch Xá - huyện Thạch Thất, nhiều người dân quanh vùng đều biết đến.
Cầu Khum nằm ở phía đông của làng Yên - xã Thạch Xá, tiếp giáp với trục đường giao thông liên xã Thạch Xá - Hữu Bằng, cầu Khum đối diện với đền Đỗng Hoa, đây là cây cầu làm kiểu Thượng Gia Hạ Kiều tức là trên là nhà, dưới là cầu. Cầu Khum bắc qua ngòi nước chảy từ Hương Ngải, Canh Nậu, đồng Bùi ra sông Tích.

Cầu Khum ở làng Yên - xã Thạch Xá.

Phần Thượng gia dài trên 12m, chia làm 5 gian, 2 dĩ, gian giữa dài 3,5m, các gian biên dài 2m. Chiều ngang các vì kèo không bằng nhau, gian giữa rộng khoảng 5,5m, các gian biên thu hẹp dần ra 2 đầu nhà. Hai đầu chỉ rộng khoảng 4m. Gian giữa cao, thấp dần ra 2 đầu hồi. Nhìn từ xa, cầu giống như một chiếc thuyền nan úp nên được gọi là cầu Khum. Nhà Thượng Gia được làm bằng gỗ tứ thiết, có 2 hàng cột cái, 2 hàng cột quân. Các vì liên kết bằng kèo suốt, có câu nối 2 ngọn kèo, xà nách nối cột cái với cột con. Hai bên sườn gian giữa bịt kín làm ban thờ Quan Thần Linh, hai gian biên để trống làm sạp gỗ. Dưới Thượng Gia là Hạ Kiều có 3 cống được cuốn bằng đá ong, đẽo múi cam, rất chắc khỏe. Cống giữa rộng gần 3m thuyền nhỏ có thể qua được.
Hai đầu hồi Thượng Gia xây bít đốc, có 4 cột trụ, giữa cuốn cửa tò vò. Phía trên có ô lõm, gờ chỉ, đắp vẽ hoa lá, triện rút, đầu trụ lồng đèn, tạo tác rất tinh xảo. Ô lõm và mặt trụ có các chữ đại tự và khắc chìm câu đối cổ. Phía trên bàn thờ Quan Thần Linh có bức hoành và câu đối  khắc gỗ. Người dân trong làng không biết tuổi thọ của cây cầu là bao nhiêu, chỉ biết cây cầu được sửa chữa  năm Ất Hợi 1935, trong đó phần Hạ Kiều được làm lại hoàn toàn. Năm 1948, giặc Pháp càn quét qua, chúng đốt cầu, dân làng đến dập lửa cứu chữa, các vết cháy xám đen còn lại đến nay.
Theo truyền lại thì khu vực Tam thôn xưa có 2 cây cầu kiểu Thượng Gia Hạ Kiều. Ở phía tây là cầu Bạch Đa, cầu bắc qua chỗ hẹp nhất của đầm Chàng - trên đường đi ra đường cái quan. Ở phía đông Tam thôn là cây cầu Mới - cầu Khum thuộc làng Yên.
Ngày xưa cả vùng xứ Đoài có 5 cây cầu kiểu Thượng Gia Hạ Kiều. Đó là cây cầu ở Đường Lâm bắc qua một nhánh của sông Tích, hai cầu ở chùa Thầy do Cụ Trạng Bùng xây dựng từ thế kỷ 17 và 2 cầu ở Tam thôn. Ngày nay chỉ còn lại 3 cây cầu kiểu này là cầu Mới - cầu Khum ở làng Yên và Nhật Tiên Kiều, Nguyệt Tiên Kiều ở chùa Thầy.
Cầu Mới - cầu Khum - một cây cầu cổ độc đáo còn lại nằm trong khu di tích đền Đỗng Hoa xã Thạch Xá - huyện Thạch Thất, quanh năm soi bóng xuống ao đền tạo cho khung cảnh nơi đây thật lung linh, cổ kính. Đây cũng là điểm tín ngưỡng tâm linh, có cụ từ Hợi trông nom ngày đêm. Hàng ngày, nhất là ngày rằm, mùng một bà con quanh vùng đến thắp hương cầu khấn những điều may mắn đến với muôn nhà.